Ένα πράγμα που έχω προσέξει στην Ελλάδα είναι το ότι οι περισσότεροι από εμάς έχουμε απόψεις περί θεμάτων οικονομικής φύσης βασισμένα σε ιδεολογικές αγκυλώσεις και ελλιπείς γνώσεις. Ένα από αυτά τα θέματα είναι το θέμα των ιδιωτικοποιήσεων, κάτι αρκετά εντυπωσιακό καθότι μετά από σχεδόν 20 χρόνια από την αρχή των ιδιωτικοποιήσεων θα περίμενε κανείς να είχαμε κατανοήσει τα βασικά επιχειρήματα υπέρ και κατά.
Κατ’ αρχήν θέλω να πω ότι δεν θέλω να μπω σε μια συζήτηση για την οικονομική θεωρεία του κομουνισμού – αντίθετα αναφέρομαι σε όσους από εμάς έχουμε αποδεχθεί ότι η μεικτή οικονομία είναι μονόδρομος, δηλαδή περίπου του 99% των Ευρωπαίων (αν και ίσως το ποσοστό είναι κάπως μικρότερο στην ημι-τριτοκοσμική χώρα μας).
Για την ακρίβεια, πιστεύω ότι η αρχική μας θέση είναι ότι κάθε επιχείρηση πρέπει να είναι ιδιωτική εκτός όταν υπάρχουν επιχειρήματα εναντίων αυτού. Άλλωστε κανείς σοβαρά δεν θα έλεγε να πάει το κράτος να αγοράσει την Vodafone, το Mall Athens, το περίπτερο της γειτονιάς. Το κράτος έχει περιορισμένα κεφάλαια και πρέπει να αποφασίσει που είναι το καλύτερο να τα επενδύσει. Παραδείγματος χάριν είναι μάλλον καλύτερο για το κράτος να επενδύσει στην επέκταση του Μετρό παρά στην αγορά μιας υγιούς ιδιωτικής επιχείρησης.
Το ερώτημα είναι, λοιπόν, σε ποιες περιπτώσεις θα πρέπει το κράτος να ελέγχει και να κρατικοποιεί επιχειρήσεις; Τα διάφορα επιχειρήματα που ακούγονται είναι:
1. Σε μονοπωλιακές αγορές, οι ιδιώτες ίσως να μπορέσουν να ανεβάσουν τις τιμές (ή να χαμηλώσουν τις παρεχόμενες υπηρεσίες) έτσι ώστε να έχουν υπερκέρδη και να μειώσουν την κατανάλωση του εν λόγο προιόντος κάτω του βέλτιστού.
Αυτό είναι ένα σοβαρό επιχείρημα υπέρ της κρατικής ιδιοκτησίας ορισμένων βασικών υποδομών. Ωστόσο καλό θα είναι να έχουμε υπόψη μας τα εξής:
α) την σήμερον ημέρα, υπάρχουν πολύ λίγες αγορές που παραμένουν μονοπωλιακές, εν μέρη για τεχνολογικούς λόγους και εν μέρη λόγο του διεθνούς ανταγωνισμού. Π.χ. ο ΟΤΕ, η ΔΕΗ, η Ολυμπιακή και πολλές άλλες δεν είναι πια μονοπώλια και στο βαθμό που ήταν μονοπώλια στο παρελθόν, αυτό είχε να κάνει περισσότερο με το κράτος το οποίο νομικά και πρακτικά απαγόρευσε σε άλλες εταιρίες να εισέλθουν.
β) Είναι δυνατόν το κράτος να ελέγχει μια μονοπωλιακή ή ολιγοπωλιακή αγορά, όπως π.χ. κάνει τώρα η επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και να προσέχει να μην εμποδίζεται η είσοδος νέων εταιριών ή/και να μην τίθονται πολύ υψηλές τιμές χωρίς να είναι ο ιδιοκτήτης. Βέβαια, αυτός ο είδος ελέγχου είναι δύσκολος, μπερδεμένος και είναι δυνατόν να οδηγήσει σε διαπλοκές μεταξύ του κράτους ή των ελεγκτών και της μονοπωλιακής εταιρίας. Ωστόσο το ερώτημα είναι πιο είναι το λιγότερο κακό: ένας προβληματικός έλεγχος ή μια προβληματική δημόσια επιχείρηση με τα όσα κακά μπορεί να σημαίνει αυτό (τιμολογιακή πολιτική βασισμένη στις δημοσιονομικές ανάγκες της χώρας, κομματικές προσλήψεις, κρατική ενίσχυση του μονοπωλιακού χαρακτήρα της αγοράς, γενικότερη διαφθορά και ανικανότητα του δημοσίου κτλ). Δεν θέλω να καταλήξω σε ένα συμπέρασμα γι αυτό – η απάντηση εξαρτάται από την κάθε αγορά και εταιρία και στις εμπειρίες και σκέψεις του καθενός μας αλλά είναι σημαντικό στο να συμφωνούμε στο ποια είναι τα ερωτήματα.
2. Ορισμένα προιόντα είναι δημόσια αγαθά και θα έπρεπε να διατίθενται σε τιμές χαμηλότερες του κόστους τους (π.χ. Παιδεία).
Αυτό είναι ένα άλλο καλό επιχείρημα. Αλλά το κακό με τιμολογιακές πολιτικές που οδηγούν τις εκάστοτε ΔΕΚΟ σε ελλείμματα είναι ότι τελικά η έλλειψη χρημάτων οδηγεί σε περικοπή υπηρεσιών ή επενδύσεων με αρνητικά μακροχρόνια αποτελέσματα που υπονομεύουν τον χαρακτηρισμό τους ως δημόσιο αγαθό. Τα δημόσια πανεπιστήμια είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα. Δεν πιστεύω ότι κανείς καλοπροαίρετος δεν μπορεί να αμφιβάλει ότι εάν υπήρχαν ιδιωτικά πανεπιστήμια, θα προσφερόταν περισσότερο από το δημόσιο αγαθό της παιδείας στην χώρα μας από ότι τώρα, και δεν θα χρειάζονταν χιλιάδες παιδιά να πάνε να σπουδάσουν στο εξωτερικό με δυσβάσταχτο συχνά κόστος για τις οικογένειες τους και την εθνική μας οικονομία.
Στο βαθμό που το κράτος θέλει να βοηθήσει τους οικονομικά ασθενέστερους μπορεί να δώσει επιδόματα / υποτροφίες ή αντίστοιχες ενισχύσεις είτε στην εταιρία (έτσι ώστε να χαμηλώσει τις τιμές) ή στους πολίτες/καταναλωτές/μαθητές. Π.χ. όπως η κυβέρνηση δίνει τώρα επιδόματα για αερομεταφορές σε άγονες γραμμές.
Από την άλλη βέβαια, τα επιδόματα έχουν τα δικά τους προβλήματα όπως κακοδιαχείριση και μικροπολιτική στην παροχή αυτών των επιδομάτων, αν και πιθανότατα όχι περισσότερο από αντίστοιχα προβλήματα από το εάν διοικούσε το κράτος την επιχείρηση αυτή.
3. Ορισμένα αγαθά έχουν εξωτερικότητες (π.χ. περιβαλλοντολογικά πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα) τα οποία δεν θα τα λάμβανε υπόψη του ο ιδιωτικός τομέας.
Όπως και το προηγούμενο επιχείρημα, αυτό βασίζεται σε ένα υπαρκτό θέμα. Ωστόσο και πάλι το κράτος θα μπορούσε να προσπαθήσει να εσωτερικεύσει τις εξωτερικότητες αυτές με νόμους, επιδόματα και πρόστιμα. Άλλωστε όπως φαίνεται και από την εμπειρία μας τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ανατολική Ευρώπη, η χειρότερη μόλυνση γινόταν από κρατικές επιχειρήσεις επειδή το κράτος, ιδίως ένα απολυταρχικό κράτος όπως εκείνα τα καθεστώτα, είχε την λιγότερη πίεση να εκσυγχρονίσει την παραγωγή του ή να υποκύψει σε πιέσεις από τους πολίτες. Και στην Ελλάδα, πιθανότατα τα χειρότερα εργοστάσια όσον αφορά μόλυνση είναι μάλλον της –ουσιαστικά κρατικής- ΔΕΗ.
4. Το κράτος θέλει να κρατήσει τα κέρδη των επιχειρήσεων αυτών για τον εαυτό του και να μην τα δώσει σε ιδιώτες.
Αυτό είναι τις περισσότερες περιπτώσεις ένα έωλο επιχείρημα γιατί δεν αντιλαμβάνεται ότι το κράτος δεσμεύει κεφάλαια όταν αγοράζει ή διατηρεί την ιδιοκτησία μιας επιχείρησης. Αυτά τα κεφάλαια θα μπορούσαν να επενδυθούν αλλού (ή να μειώσουν το χρέος) με μεγαλύτερο συχνά οικονομικό όφελος για το κράτος και τους φορολογούμενους πολίτες του.
Επιπλέον, η ιδιωτικοποίηση είναι συχνά ένας τρόπος να έρθουν κεφάλαια στην χώρα τα οποία αλλιώς δεν θα έρχονταν, προσφέροντας επιπλέον έσοδα στο κράτος.
Ωστόσο, υπάρχει μια περίπτωση που ίσως να έχει κάποια λογική αυτό το επιχείρημα: σε περιπτώσεις που το κράτος έχει την ιδιοκτησία μιας πραγματικά μονοπωλιακής αγοράς και είναι διατεθειμένο να ανεβάσει την τιμή του προιόντος στο μέγιστο δυνατό. Δηλαδή να χρησιμοποιήσει την μονοπωλιακή του δύναμη. Αυτό είναι προβληματικό βέβαια καθότι όπως προαναφέραμε η μονοπωλιακή τιμολόγηση είναι κακή για την οικονομία άλλα σε ορισμένες περιπτώσεις ίσως να είναι καλύτερη από τις διαστρεβλώσεις που προκαλούνται από την φορολογία. Αλλά αυτή είναι μια θεωρητική περίπτωση, δεν μπορώ να φανταστώ πολλές περιπτώσεις που α) έχουμε πραγματικό μονοπώλιο και β) είμαστε διατεθειμένοι να ανεβάσουμε τις τιμές τόσο.
5. Σύμφωνοι, αλλά το κράτος χρησιμοποιεί τα χρήματα από τις αποκρατικοποιήσεις για κομματικές προσλήψεις και σπατάλες αντί για αναπτυξιακές δράσεις ή μείωση του χρέους.
Αυτό δυστυχώς είναι σε μεγάλο βαθμό αλήθεια για τις περισσότερες κυβερνήσεις τόσο του ΠΑΣΟΚ όσο και της ΝΔ. Οι κυβερνήσεις αυτές χρησιμοποίησαν τα χρήματα από τις ιδιωτικοποιήσεις για ιδιοτελής σκοπούς και για να «αγοράσουν» ψήφους και όχι για την πραγματική ανάπτυξη της οικονομίας. Παραμένω πάντως αφελής και αισιόδοξος ότι αυτό θα βελτιωθεί στο μέλλον, ίσως με την πίεση των διεθνών αγορών και της Ε.Ε.
Επιπλέον ακόμα και εάν οι κυβερνήσεις σπατάλησαν αυτά τα χρήματα, οι ιδιωτικοποιήσεις ήταν θετικές για την ποιότητα των υπηρεσιών των εταιριών αυτών (π.χ. ΟΤΕ - Cosmote).
6. Το κράτος θέλει να προστατεύσει τους εργαζόμενους, από απολύσεις ή μισθολογικά.
Αυτό είναι ίσως το περισσότερο λανθασμένο και επικίνδυνο επιχείρημα για διάφορους λόγους. Ας τα πάρουμε ένα προς ένα:
1) Προστασία από απολύσεις.
Προφανώς η ανεργία είναι ένα πρόβλημα στις σημερινές κοινωνίες και οικονομίες και όλοι μας κατανοούμε το δράμα ιδίως ηλικιωμένων εργαζομένων που μένουν χωρίς δουλειά και αδυνατούν να βρουν μια νέα δουλειά. Ωστόσο το να απαγορευτούν οι απολύσεις είναι αντιπαραγωγικό:
α) Εάν η εταιρία έχει οικονομικά προβλήματα, η αδυναμία της να μειώσει το ανθρώπινο δυναμικό της μακροπρόθεσμα υπονομεύει περεταίρω την θέση της εταιρίας, με αποτέλεσμα κάποια στιγμή να βρεθούνε όλοι στον δρόμο.
β) Η απομάκρυνση του κίνδυνου της απόλυσης συχνά οδηγεί σε ελαχιστοποίηση της προσπάθειας από τους εργαζομένους. Αυτό μαζί με τις άλλες αγκυλώσεις που συνεπάγεται το δημόσιο μανατζεμεντ (αυξήσεις και προαγωγές βασισμένες σε γραφειοκρατικά ή κομματικά κριτήρια αντί της ικανότητας και της προσπάθειας) δημιουργεί έναν εκρηκτικό συνδυασμό τα αποτελέσματα του οποίου βλέπουμε καθημερινά στην λειτουργία της δημόσιας διοίκησης.
γ) Η απαγόρευση των προσλήψεων αποθαρρύνει τις εταιρίες από το να προσλαμβάνουν κόσμο αφού, όταν χρειαστεί, δεν θα μπορούν να τους διώξουν, με αποτέλεσμα την διόγκωση της ανεργίας, ιδίως μεταξύ των νέων εργαζομένων.
2) Μισθολογική προστασία
Αυτό είναι επίσης ένα κατά βάση έωλο επιχείρημα. Ακόμα και με μια γρήγορη ματιά στην σημερινή δημόσια διοίκηση καταλαβαίνει κανείς ότι αυτό που συμβαίνει είναι μια τεράστια αδικία, όπου ορισμένες προνομιακές ομάδες λαμβάνουν τεράστιους μισθούς σε σχέση με την προσφορά τους για μικροκομματικούς λόγους ή λόγο του φόβου απεργιών ενώ το μεγαλύτερο κομμάτι των δημοσίων υπαλλήλων δεν πληρώνονται αρκετά γιατί το κράτος προσπαθεί να εξισορροπήσει το υπέρογκο κόστος των υπεράριθμων υπάλληλων του με μειώσεις των πραγματικών μισθών. Βέβαια αυτό οδηγεί σε ένα φαύλο κύκλο όπου οι μειώσεις μισθών και η έλλειψη κινήτρων μειώνει ακόμα περισσότερο την προσπάθεια των εργαζομένων αυτών, αναγκάζοντας το κράτος να προσλάβει και άλλους υπαλλήλους, το οποίο αυξάνει περαιτέρω το κόστος στο δημόσιο, οδηγώντας σε χαμηλότερους μισθούς. Η λύση του να απολυθούν οι μισοί δημόσιοι υπάλληλοι και οι εναπομένοντας να δουλεύουν περισσότερες ώρες και πιο επαγγελματικά με μεγαλύτερους μισθούς είναι προφανώς ανέφικτη πρακτικά δυστυχώς…
7. Τα μέσα παραγωγής πρέπει να ανήκουν στους εργαζόμενους.
Αυτό το επιχείρημα/σλόγκαν είναι συχνά παρερμηνευμένο στην χώρα μας. Ακόμα και βασισμένο σε κομουνιστικές θεωρίες, οι εκάστοτε εταιρίες δεν ανήκουν στους εργαζόμενους ΤΟΥΣ, ανήκουν σε όλον τον λαό. Αυτή η ιδέα ότι οι εργαζόμενοι στις ΔΕΚΟ θεωρούν την εταιρία τσιφλίκι τους και έχουν άποψη για το κάθε τι είναι ένας καλός λόγος για τον οποίο στην χώρα μας τουλάχιστον δεν ευδοκιμούν οι κρατικές επιχειρήσεις.
Το αστείο είναι ότι η ιδέα ότι τα μέσα παραγωγής πρέπει να ανήκουν – εν μέρει – στους εργαζόμενους είναι κατά βάση μια «καπιταλιστική» και όχι κομουνιστική ιδέα και βασίζεται στο ότι οι εργαζόμενοι, ως μέτοχοι της εταιρίας, θα έχουν περισσότερα κίνητρα για να κάνουν σωστά την δουλειά τους. Βέβαια στο Ελλαδιστάν, αυτό που συνέβη είναι αντί να δοθούν μετοχές και κίνητρα στους εργαζομένους, είναι να τους δοθεί λόγος στις διοικητικές αποφάσεις της εταιρίας, τον οποίο τον χρησιμοποιούν αποκλειστικά για να προωθήσουν κοντόφθαλμα «εργασιακά δικαιώματα» τους συχνά υπονομεύοντας το μέλλον της εταιρίας.
8. Το κράτος κάνει επενδύσεις που ο ιδιωτικός τομέας δεν μπορεί να κάνει.
Αυτό έχει κάποια στοιχεία αλήθειας. Συχνά οι ιδιώτες φοβούνται το ρίσκο ή έχουν ένα υπέρμετρα μικρό χρονικό ορίζοντα ή δεν λαμβάνουν υπόψη τους εξωτερικότητες στην οικονομία ή δεν μπορούν να μαζέψουν τα απαραίτητα κεφάλαια λόγω ατελειών με το σύστημα χρηματοδότησης της κεφαλαιαγοράς, με αποτέλεσμα ορισμένες επενδύσεις που θα έπρεπε να γίνουν, σε υψηλή τεχνολογία ή οτιδήποτε άλλο να μην γίνονται.
Ωστόσο το ερώτημα δεν είναι εάν οι ιδιώτες είναι τέλειοι στο να αποφασίζουν ποιες επενδύσεις πρέπει να γίνουν. Το ερώτημα είναι κατά πόσον το κράτος είναι καλύτερο από αυτούς. Η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι το κράτος δεν είναι καλός επενδυτής για ένα σωρό λόγους. Γιατί οι αποφάσεις του είναι αργές λόγο της αναπόφευκτης γραφειοκρατίας, γιατί συχνά θέλουν να ικανοποιήσουν μικροπολιτικά οφέλη, γιατί το χρονικό όριο των πολιτικών είναι συχνά μικρότερο των ιδιωτών καθότι βασίζετε στον τετραετή εκλογικό κύκλο, γιατί ακόμα και ικανοί πολιτικοί φοβούνται να προτείνουν ριψοκίνδυνες επενδύσεις καθότι εάν αποτύχουν θα κατηγορηθούν για απιστία και σκάνδαλο, κτλ.
9. Το κράτος μπορεί να χρησιμοποιήσει τις εταιρίες για να κάνει μακροοικονομική πολιτική.
Αυτό είναι ένα ακόμα ενδιαφέρον επιχείρημα. Είναι σίγουρα αλήθεια ότι η κρατική ιδιοκτησία δίνει στο κράτος περισσότερα εφόδια για να διαχειριστεί την οικονομία τόσο με κευνεσιανούς μεθόδους (διαχείριση της ζήτησης) όσο και μονεταριστικούς (διαχείριση της προσφοράς χρήματος και επιτόκια). Επίσης βοηθάει το κράτος να πετύχει μικρο-οικονομικές και τοπικές παρεμβάσεις ιδίως με τον έλεγχο τραπεζών (π.χ. φθηνά δάνεια σε παραμεθόριες περιοχές ή στους αγρότες κτλ).
Τα προβλήματα με αυτό είναι δύο:
α) Η ικανότητα του κράτους να διαχειριστεί την οικονομία είναι συχνά περιορισμένη. Εν μέρει λόγω της πολυπλοκότητας των σύγχρονων οικονομιών, εν μέρει λόγω της παγκοσμιοποίησης, εν μέρει λόγω των μικρο-πολιτικών κριτηρίων που αναπόφευκτα παρεισφρέουν. Ωστόσο, οι περισσότεροι οικονομολόγοι συμφωνούν ότι κάποιου είδους κρατική διαχείριση της οικονομίας είναι απαραίτητη και αναπόφευκτη – η διαφωνία είναι κυρίως στην έκταση και την μορφή της παρέμβασης.
β) Ακόμα μεγαλύτερο πρόβλημα είναι ότι ακόμα και εάν η διαχείριση της οικονομίας είναι επιτυχής, συνήθως αυτό γίνεται εις βάρος της συγκεκριμένης επιχείρησης που χρησιμοποιήθηκε ως μέσο αυτής. Αυτό είναι σχεδόν ταυτολογικό: εάν οι συγκεκριμένες αποφάσεις ήταν προς το συμφέρον της εταιρίας, δεν θα χρειαζόταν η επιβολή τους από τον κρατικό έλεγχο. Αυτό σημαίνει ότι παρά τα όποια βραχυπρόθεσμα πλεονεκτήματα, μακροχρόνια η χρήση των εταιριών αυτών για επίτευξη μακροοικονομικών στόχων υπονομεύει την οικονομία η οποία βασίζεται σε υγιείς εταιρίες με κερδοφορία για να μπορούν να αναπτυχθούν και να κάνουν τις απαραίτητες επενδύσεις.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ
Κατ’ εμέ, πιστεύω ότι σε γενικές γραμμές η κρατική ιδιοκτησία δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από ότι λύνει, ιδίως σε χώρες με αναποτελεσματικό, μικροκομματικό και διεφθαρμένο κράτος σαν την δική μας. Είναι γνωστό άλλωστε ότι οι ΔΕΚΟ ήταν το μεγαλύτερο άνδρο σκανδάλων είτε επειδή οι ίδιοι οι πολιτικοί τα προκάλεσαν, είτε επειδή το κράτος, λόγω του μεγέθους της γραφειοκρατικής μηχανής του δεν έχει την ικανότητα ή τα κίνητρα να τα ελέγξει αποτελεσματικά.
Ωστόσο αυτό που είναι σημαντικό, τόσο για τους υπέρμαχους όσο και τους πολέμιους των ιδιωτικοποιήσεων είναι να εξετάζουν την κάθε περίπτωση ξεχωριστά και να λαμβάνουν υπόψη τους όλους τους παραμέτρους. Λόγου χάρη εάν μια κυβέρνηση σκοπεύει να ιδιωτικοποιήσει μια μονοπωλιακή ή και ολιγοπωλιακή εταιρία χωρίς να βάλει τους απαραίτητους ελεγκτικούς μηχανισμούς, αυτό μπορεί να αποβεί αντιπαραγωγικό. Περιέργως, μέχρι τώρα το κράτος δεν τα έχει κάνει πολύ άσχημα σε αυτόν τον τομέα όπως π.χ. στην περίπτωση του ΟΤΕ με την δημιουργία της Επιτροπής Τηλεπικοινωνιών για θέματα ανταγωνισμού.
Για τους αριστερούς αναγνώστες του κειμένου αυτού - όσους άντεξαν να διαβάσουν ως εδώ! – αυτό δεν σημαίνει καταδίκη των αριστερών πολιτικών όπως της αναδιανομής του εισοδήματος ή της ενεργής διαχείρισης της οικονομίας από το κράτος. Αντίθετα σημαίνει ότι ακόμα και εάν κάποιος είναι αριστερός, πρέπει να είναι πολύ επιφυλακτικός σε αιτήματα συνδικάτων κατά των ιδιωτικοποιήσεων και υπέρ της κρατικής ιδιοκτησίας. Άλλωστε οι πιο πετυχημένες σοσιαλδημοκρατικές οικονομίες, αυτές των Σκανδιναβικών χωρών, οι οποίες πέτυχαν μεγάλο περιορισμό των ανισοτήτων, έχουν αναλογικά ένα μικρό κράτος και πέτυχαν τις σοσιαλιστικές τους επιδιώξεις όχι με τον κρατικό έλεγχο αλλά με την χρήση της φορολογίας, του κοινωνικού κράτους κτλ. Βέβαια, και αυτές οι μέθοδοι έχουν τα προβλήματα τους, ιδίως σε χώρες σαν την Ελλάδα αλλά αυτό είναι θέμα ίσως κάποιου άλλου άρθρου.
