Υπέρ της ελευθερίας διαθέσεως μοσχευμάτων

Δεκάδες είναι κάθε χρόνο στη χώρα μας οι άνθρωποι που πεθαίνουν περιμένοντας για τη μεταμόσχευση υγιούς νεφρού, ενώ εκατοντάδες είναι εκείνοι που επισκέπτονται σε τακτική βάση κέντρα αιμοκάθαρσης. Το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο έρχεται να ρυθμίσει τις προϋποθέσεις και την διαδικασία μεταμόσχευσης οργάνων με διάθεση προστασίας της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, επιφέροντας όμως επιπτώσεις δυσανάλογα επαχθείς για την υγεία των άμεσα ενδιαφερομένων.

Το φαινόμενο δεν είναι αποκλειστικά Ελληνικό. Οι ανά τον κόσμο περιορισμοί στην ελεύθερη διάθεση οργάνων ακολουθούν μια αντίληψη προστατευτική του κρατούντος ηθικού κώδικα, η οποία όμως παράλληλα προσβάλλει και το δικαίωμα χιλιάδων ανθρώπων σε μία καλύτερη ζωή. Η αντίληψη αυτή εδράζει στην παραδοχή πως η πολιτεία δικαιούται και οφείλει να υπαγορεύσει στο άτομο την πλέον ενδεδειγμένη χρήση του σώματος του. Παραβιάζοντας το καθολικό και απόλυτο δικαίωμα αυτοκαθορισμού, ο νομοθέτης παρεμβάινει στην ατομική μας ελευθερία για να κολάσει αυτοβλαπτικές, επικίνδυνες ή και ηθικά συγκρουσιακές πράξεις αυτοδιάθεσης όπως η πορνεία, η τοξίκωση και η διάθεση ζωτικών οργάνων.

Εν προκειμένω ο νόμος περί μεταμοσχεύσεων ορίζει πως η αφαίρεση ιστών και οργάνων από ζώντα δότη επιτρέπεται περιοριστικά στην περίπτωση μεταμόσχευσης σε σύζυγο ή σε συγγενή δευτέρου βαθμού (Άρθρο 10 παρ.2). Ως εκ τούτου αποκλείονται λήπτες ευρισκόμενοι σε συναισθηματικό σύνδεσμό με το δότη ή και άτομα του ευρύτερου οικογενειακού και κοινωνικού του περίγυρου. Σε περίπτωση αφαίρεσης οργάνου από θανόντα ο περιορισμός τρέπεται σε απόλυτο, καθώς απαγορεύεται κάθε δωρεά αιτία θανάτου ad personam (Άρθρο 14). Υπόψη δεν λαμβάνεται καν πιθανή υπόδειξη του δότη και ακολουθείται σειρά προτεραιότητας βάσει καταλόγου αναμονής, του οποίου το απόρρητο αφήνει δικαιολογημένα περιθώρια καχυποψίας. Η "πρόνοια" αυτή περιορίζει υπέρμετρα το δικαίωμα αυτοδιάθεσης και δυστυχώς έχει σταθεί ήδη αιτία καταφανώς άδικων καταστάσεων.

Σκοπός του νομοθέτη υπήρξε προφανώς η αποτροπή παροχής οργανικών ιστών με κίνητρα διάφορα των αλτρουϊστικών. Κατά πόσο όμως η αντίληψη αυτή είναι αν όχι δίκαιη, τουλάχιστον αποτελεσματική; Οι αυξούμενες λίστες αναμονής τόσο στη χώρα μας όσο και διεθνώς μπορούν να μας δώσουν μια πρώτη απάντηση. Αξίζει μάλιστα να σημειωθεί πως μοναδική εξαίρεση παγκοσμίως αποτελεί το θεοκρατικό Ιράν, στο οποίο επιτρέπεται η ελεύθερη διάθεση οργάνων. Για να δοκιμάσουμε επομένως τους λόγους για τους οποίους ο υπόλοιπος κόσμος διαφοροποιείται από το Ιράν, καλό θα ήταν να εξετάσουμε δύο βασικά επιχειρήματα υπέρ της απαγόρευσης.

Μια πρώτη αντίληψη θέλει την εμπορία οργάνων να συνδέεται με αδιαφανείς πράξεις βίας και εξαπάτησης. Συναντάται πράγματι το εμπόριο οργάνων να σχετίζεται με εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και να αποτελεί μέρος της δράσης κυκλωμάτων διεθνούς εγκλήματος. Ακριβώς όπως και το εμπόριο ναρκωτικών. Η νόμιμη όμως και αυστηρά ελεγχόμενη πώληση ενός νεφρού δεν συνεπάγεται και τη νομιμοποίηση αφαίρεσης του χωρίς προηγούμενη ρητή συγκατάθεση του δότη. Αντίθετα, η διενέργεια μεταμοσχεύσεων εντός αυστηρού ρυθμιστικού πλαισίου είναι πλέον πιθανό να περιορίσει τη μαύρη αγορά και τους κινδύνους που αυτή εγκυμονεί. Ταυτόχρονα ένα Εθνικό Σύστημα Υγείας σε ρόλο αγοραστή δύναται να διασφαλίζει την αρχή της ισότιμης πρόσβασης στις υπηρεσίες μεταμόσχευσης, καταρρίπτοντας το ενδεχόμενο αποκλεισμού φτωχότερων υποψηφίων ληπτών.

Το δεύτερο βασικό επιχείρημα άπτεται της προστασίας των οικονομικά ασθενέστερων από την εμπορευματοποίηση του σώματος τους. Το κράτος έρχεται να αποτρέψει τον πολίτη από μία βλάβη τεκμαίροντας πως αυτός αδυνατεί να εκτιμήσει ορθά τα κίνητρα και τις επιπτώσεις των ενεργειών του. Με την ίδια λογική θα έπρεπε να αποκλείσουμε τους ανθρώπους αυτούς και από ένα πλήθος επικίνδυνων, βαρέων και ανθυγιεινών επαγγελμάτων, στα οποία "απερίσκεπτα" εκμισθώνουν και φθείρουν το σώμα τους με κίνητρο το κέρδος. Όχι μόνο δεν τους αποκλείουμε όμως από αυτά, αλλά πολλές φορές απαιτούμε να διακινδυνεύσουν ενεργώντας στα πλαίσια των καθηκόντων τους. Με δεδομένο λοιπόν πως η αφαίρεση ενός νεφρού δεν επιφέρει σοβαρά προβλήματα υγείας ούτε και συντέμνει το μέσο όρο ζωής, τι μένει ως λόγος απαγόρευσης της ελεύθερης διάθεσης οργάνων; Η πράξη παροχής ενός νεφρού επιφέρει διττό όφελος, μη δυνάμενο να ορισθεί με αποκλειστικά οικονομικά κριτήρια, καθώς πέρα από τη βελτίωση της οικονομικής επιφάνειας ενός ανθρώπου εξασφαλίζεται και το ανεπίδεκτο εκτίμησης αγαθό της ζωής.

Ο νόμος ήδη αναγνωρίζει την ελεύθερη διάθεση οργανικών ιστών σε περιπτώσεις όπως η γαλουχία παλιότερα και η αιμοδοσία ή η κατάθεση σε τράπεζες σπέρματος και ωαρίων σήμερα, χωρίς αυτή να συνάγεται κάποια προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Υπό το φως των εξελίξεων στους τομείς της βιολογίας και της ιατρικής θα ήταν ίσως σκόπιμο να επανεξετάσουμε το ενδεχόμενο τροποποίησης της νομοθεσίας και αναγνώρισης ενός sui generis απόλυτου και ακατάσχετου δικαιώματος επί των ζωτικών μας οργάνων.

Μέσα σε ένα γενικότερο πνεύμα σεβασμού του ευαίσθητου και οριακού χαρακτήρα των μεταμοσχεύσεων το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης αναπτύσσει ήδη δράσεις στην κατεύθυνση ευαισθητοποίησης των πολιτών αφενός και βελτίωσης των υπαρχουσών υπηρεσιών αφετέρου. Και είναι ατυχές που η προσπάθεια αυτή σκοντάφτει σε μία στρεβλή αντιμετώπιση τόσο του ανθρωπίνου σώματος όσο και των διατομικών σχέσεων. Το αγαθό της υγείας είναι εξαιρετικά κρίσιμο για να εγκλωβίζεται σε μια ανέξοδη λογική ηθικολογίας.