Είναι μια πράξη ηθική ανάλογα με τα κίνητρα ή το αποτέλεσμα? Ενα παράδοξο

Στον κλάδο τη φιλοσοφίας που ασχολείται με την ηθική υπάρχει μια άλυτη διαμάχη ανάμεσα σε δυο διαφορετικές απόψεις γύρω από το πότε μια πράξη είναι ηθική. Σύμφωνα με τον Καντ, ακόμα και η πιο καταστροφική πράξη, εφ' όσον παρακινείται από αγνά και ανιδιοτελή κίνητρα είναι ηθική. Η άλλη άποψη ισχυρίζεται ότι από τη στιγμή που κανένας δε μπορεί να γνωρίζει τι κρύβεται στην ψυχή του ατόμου που πράττει, αυτό που κάνει μια πράξη ηθική ή ανήθικη είναι όχι το κίνητρο αλλά το αποτέλεσμα. Σκοπός αυτού του κειμένου είναι όχι να πάρει θέση στη διαμάχη, αλλά να θέσει προς σχολιασμό ένα παράδοξο που προέκυψε από πρόσφατα πειράματα που διενέργησαν φιλόσοφοι με σκοπό να ανακαλύψουν αν τα άτομα κάνουν ηθικές κρίσεις με βάση τα κίνητρα ή το αποτέλεσμα.

Το πείραμα έχει ως εξής. Σε διάφορες ομάδες φοιτητών δώθηκαν δυο εκδοχές μια ιστορίας. Σύμφωνα με τη μία εκδοχή, ο Διευθύνων Σύμβουλος (Δ.Σ.) μιας εταιρίας μαθαίνει από τους υπαλλήλους του ότι μια σχεδιαζόμενη επένδυση της εταιρίας θα είναι μεν κερδοφόρα, αλλά θα έχει αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Για παράδειγμα, θα βάλλει σε κίνδυνο την επιβιώση διαφόρων ειδών ζώων. Εκείνος απαντά ότι αυτό που τον απασχολεί είναι το κέρδος, και ότι εφ' όσον η επένδυση είναι κερδοφόρα θα την πραγματοποιήσει. Το ερώτημα που τέθηκε ήταν αν ο Δ.Σ. βαρύνεται ηθικά για την επίπτωση που θα έχει η απόφασή του στο περιβάλλον. Στη συντρηπτική πλειοψηφία τους οι φοιτητές απάντησαν καταφατικά.

Σύμφωνα με την άλλη εκδοχή ο Δ.Σ. μαθαίνει ότι η επίπτωση που θα έχει η επένδυση στο περιβάλλον είναι θετική, ότι για παράδειγμα θα βοηθήσει στο να καθαρίσουν τα νερά μιας λίμνης οφελώντας έτσι τα ήδη ζώων που ζουν εκεί και κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Η απάντησή του είναι η ίδια, ότι δηλαδή αυτό που τον ενδιαφέρει είναι ότι η επένδυση είναι κερδοφόρα και αφού είναι τότε θα την πραγματοποιήσει. Το ερώτημα που τέθηκε σε αυτές τις ομάδες ήταν αν ο Δ.Σ. θα πρέπει να επιβραβευθεί ηθικά για την απόφασή του. Στην συντρηπτική πλειοψηφία τους οι φοιτητές απάντησαν αρνητικά.

Σε όσους δεν διέκριναν ακόμα το παράδοξο να επισημάνω ότι το κίνητρο του Δ.Σ. και στις δύο περιπτώσεις είναι ακριβώς το ίδιο, δηλαδή το κέρδος. Αυτό που αλλάζει είναι το αποτέλεσμα, και μαζί με αυτό αλλάζει το κριτήριο των φοιτητών. Στην πρώτη περίπτωση δηλαδή ο Δ.Σ. αξιολογείται για το αρνητικό αποτέλεσμα παρόλο που το κίνητρό του δεν είναι να βλάψει το περιβάλλον. Αντίθετα, στην δεύτερη περίπτωση φαίνεται ότι ο Δ.Σ. αξιολογείται με βάση το κίνητρο. Δηλαδή οι φοιτητές αρνούνται να του πιστώσουν το θετικό αποτέλεσμα επειδή το κίνητρό του δεν ήταν να οφελήσει το περιβάλλον.

Που οφείλεται αυτή η αναντιστοιχία? Η πρώτη απάντηση που ήρθε στο μυαλό των περισσοτέρων ήταν ότι το παράδοξο οφείλεται στο αντι-επιχειρηματικό κλίμα που καλιεργείται από κάποιους και οδηγεί τον απλό κόσμο στο να είναι καχύποπτος και αρνητικός απέναντί στους επιχειρηματίες. Χωρίς να ισχυρίζομαι ότι δεν είναι και αυτός ένας παράγοντας, έχω την άποψη ότι είναι γενικότερη η τάση των ανθρώπων να είναι απλόχεροι όταν είναι να αποδόσουν ευθύνες, αλλά όχι όταν πρόκειται να επιβραβεύσουν κάποιον. Όταν κάτι πάει στραβά (π.χ. πέφτει ένα αεροπλάνο) ψάχνουμε να βρούμε ποιός φταίει, και κάποιος πάντα πρέπει να φταίει. Αντίθετα, όταν συμβαίνει κάτι καλό (π.χ. το αεροπλάνο ολοκληρώνει επιτυχώς την πτήση του) το παίρνουμε ως δεδομένο και δεν αισθανόμαστε την ανάγκη να αποδόσουμε εύσημα σε κάποιον για αυτό. Το πόσο σημαντικός είναι ο κάθε παράγοντας δεν το γνωρίζω. Ήθελα όμως να δω τι έχουν οι υπόλοιποι συνήθεις και μη σχολιαστές του μπλογκ να πουν περί αυτού.