Πρέπει να καταργηθεί το Πανεπιστημιακό Άσυλο;

(Προς δημοσίευση στο περιοδικό Liberal News. Γράφτηκε πριν από μερικούς μήνες, όταν το ζήτημα του ασύλου απασχολούσε έντονα την επικαιρότητα. Αν και όχι άμεσα επίκαιρο, θα μπορούσε κάποιος το ζήτημα του ασύλου να το συνδέσει και με το περιστατικό της Art Athina και τη δύναμη της κρατικής λογοκρισίας.)

Υπάρχουν ζητήματα που ενώ η πραγματική τους επιρροή στην καθημερινή ζωή των πολιτών είναι σχεδόν ανύπαρκτη, μπορούν να προκαλέσουν εκτεταμένες και έντονες αντιπαραθέσεις, δυσανάλογες ίσως με τη σημασία τους. Σε αυτή την κατηγορία θα μπορούσε κανείς να κατατάξει και το ζήτημα του Πανεπιστημιακού Ασύλου. Ενώ ενδιαφέρει άμεσα μόνο ένα κομμάτι της πανεπιστημιακής κοινότητας, μπορεί να εξελιχθεί σε κεντρικό σημείο αντιπαράθεσης των επόμενων εκλογών. Είναι όμως δυνατή και μια νηφάλια αντιμετώπιση του ζητήματος.

Ο ρόλος του θεσμού του Πανεπιστημιακού Ασύλου

Το ερώτημα που με απασχολεί στο παρόν κείμενο είναι το αν ο θεσμός του Πανεπιστημιακού Ασύλου πρέπει να διατηρηθεί ως έχει, ή αν είναι προτιμότερη η τροποποίηση ή και κατάργησή του. Ένα πρώτο βήμα, σε αυτή την κατεύθυνση, θα ήταν το να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο ρόλος που φιλοδοξεί να εξυπηρετήσει ο θεσμός αυτός στην εποχή μας. (Σε δεύτερη φάση θα έπρεπε βέβαι να αναρωτηθούμε και για το αν πετυχαίνει τους στόχους του.) Εδώ μπορούμε να διακρίνουμε τρεις περιπτώσεις:
α) Το Πανεπιστημιακό Άσυλο έχει στόχο την κατοχύρωση «της ακαδημαϊκής ελευθέριας, της ελεύθερης επιστημονικής αναζήτησης και της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών στο χώρο των πανεπιστημίων», όπως διακηρύσσει και ο σχετικός νόμος.
β) Το Πανεπιστημιακό Άσυλο έχει συμβολικό/συναισθηματικό χαρακτήρα και αποτελεί φόρο τιμής στους αγώνες του φοιτητικού κινήματος.
γ) Ένας συνδυασμός των α) και β).

Περί ελεύθερης διακίνησης των ιδεών

Αν υποθέσουμε ότι το Πανεπιστημιακό Άσυλο, προστατεύοντας την ελεύθερη διακίνηση των ιδεών στο χώρο των πανεπιστημίων, εξυπηρετεί πραγματικές ανάγκες της πανεπιστημιακής κοινότητας, είναι εύλογο να αναρωτηθούμε αν η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών όντως απειλείται και από ποιους.

Οι περισσότεροι πολιτικοί – πιθανότατα και οι περισσότεροι πολίτες – φαίνεται να υποστηρίζουν ότι η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών, τα τελευταία κυρίως χρόνια, είναι πλήρως εγγυημένη στη χώρα μας. Θα περίμενε τότε κανείς να υποστηρίζουν και την κατάργηση του Ασύλου, μιας και η ύπαρξή του, σε αυτή την περίπτωση, δεν έχει καμία απολύτως αξία. Κι όμως, η κυρίαρχη τάση ανάμεσα στους πολιτικούς είναι ότι ο θεσμός του Πανεπιστημιακού Ασύλου πρέπει να διατηρηθεί, και θεωρείται taboo η όποια συζήτηση περί κατάργησής ή τροποποίησής του. Πιθανές εξηγήσεις αυτού του φαινομένου είναι οι παρακάτω: α) οι περισσότεροι πολιτικοί αντιλαμβάνονται το θεσμό του Ασύλου περισσότερο ως φόρο τιμής στο φοιτιτικό κίνημα και πολύ λιγότερο ως θεσμό που εξυπηρετεί πραγματικές ανάγκες της πανεπιστημιακής κοινότητας, ή/και β) η εσωτερική συνέπεια των απόψεών τους έχει πολύ μικρότερη σημασία μπροστά στο πιθανό πολιτικό κόστος.

Μια ματιά όμως στην ιστορία των τελευταίων χρόνων (καθώς και μια απλή ανάγνωση του Συντάγματος) είναι νομίζω αρκετή για να μας πείσει ότι η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών κάθε άλλο παρά εγγυημένη είναι. Από τις διώξεις πολιτών για τις πολιτικές τους απόψεις μέχρι τις νομοθετικές ρυθμίσεις περί προσηλυτισμού και την κατάσχεση ‘άσεμνων’ δημοσιευμάτων, η ιστορία της ελευθερίας της έκφρασης στη χώρα μας είναι πολύ πιο εύθραυστη απ’ ότι θα θέλαμε να πιστεύουμε. Αν κανείς συμφωνεί με αυτή την άποψη, οφείλει τότε να αποδεχτεί το Πανεπιστημιακό Άσυλο ως ένα θεσμό που εξυπηρετεί πραγματικές ανάγκες. Το πρόβλημα σε αυτήν την περίπτωση δεν βρίσκεται στο ότι ο θεσμός είναι κενός περιεχομένου, αλλά στο ότι οι υπόλοιποι πολίτες, εκτός των τειχών των πανεπιστημίων, βρίσκονται σε άδικα μειονεκτική θέση απέναντι στην πανεπιστημιακή κοινότητα - η αρχή της Ισονομίας παραβιάζεται.

Η φυσική κατάληξη λοιπόν του παραπάνω συλλογισμού πρέπει να είναι το αίτημα της επέκτασης του Ασύλου σε όλη τη χώρα και για όλους τους πολίτες. Μπορεί η «ακαδημαϊκή ελευθερία» να αφορά μόνο τα όσα συμβαίνουν ‘εντός των τειχών’. Η ‘ελεύθερη επιστημονική αναζήτηση και η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών’ όμως δεν μπορεί να αποτελεί αποκλειστικό προνόμιο των μελών της πανεπιστημιακής κοινότητας. Πρέπει να ισχύει και ‘εκτός των τειχών’ – στα βιβλιοπωλεία, τα ραδιοτηλεοπτικά κύματα, τα τυπογραφεία των εφημερίδων, τα καφενεία, τις πλατείες. Και πρέπει να καλύπτει όλες τις απόψεις, όσο δυσάρεστες ή αποκρουστικές κι αν μας φαίνονται. Το Άσυλο πρέπει να μετατραπεί σε άρθρο του Συντάγματος και να έχει καθολική ισχύ πέρα και πάνω από κάθε νομοθεσία που επιτρέπει ή ανέχεται τη λογοκρισία και την καταπίεση της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών.

Ίσως θα έπρεπε να αναφέρουμε εδώ και μια πλευρά του ζητήματος που συνεχώς αποφεύγουμε να αναφέρουμε στις σχετικές συζητήσεις. Πόσο εγγυημένη είναι πραγματικά η ‘ελεύθερη επιστημονική αναζήτηση’ και η ίδια η ‘ακαδημαϊκή ελευθερία’ εντός των πανεπιστημίων; Τι είδους προστασία παρέχει ο σχετικός νόμος στην ερευνήτρια που θα αποφασίσει να ασχοληθεί με κάποιο θέμα που η πολιτεία θα κρίνει ότι είναι παράνομο, ή η εκκλησία θα κρίνει ότι προσβάλει τις αξίες της; Τι είδους προστασία παρέχει ο νόμος σε απόψεις - μέσα στα πανεπιστήμια – που δεν εγκρίνει η πλειοψηφία της εντός των τειχών κοινότητας; Κι αν ο ρόλος του Ασύλου είναι να προστατεύει τα δικαιώματα της πανεπιστημιακής κοινότητας (μιας αφηρημένης οντότητας που κανείς δε γνωρίζει από ποιους αποτελείται και ποιοι την εκπροσωπούν), ποιος θεσμός μπορεί να προστατεύσει τα ατομικά δικαιώματα όσων δραστηριοποιούνται μέσα στους χώρους των πανεπιστημίων;

Ο συμβολικός/συναισθηματικός χαρακτήρας του ασύλου

Αν τώρα, από την άλλη μεριά, υποθέσουμε ότι ο χαρακτήρας του θεσμού είναι αποκλειστικά συμβολικός/συναισθηματικός, τότε η όλη συζήτηση είναι μάλλον περιττή και το Πανεπιστημιακό Άσυλο δε χρειάζεται να μας απασχολεί παρά μόνο κάθε 17η του Νοέμβρη κατά τη διάρκεια των σχετικών εκδηλώσεων.

Μια πιθανή ένσταση βέβαια σε αυτή τη θέση είναι ότι οι συναισθηματισμοί δεν έχουν ρόλο στη νομοθετική λειτουργία και ότι - μιας και η πολυνομία αποτελεί μια από τις σημαντικότερες απειλές της σύγχρονης δημοκρατίας - ο σχετικός νόμος πρέπει να καταργηθεί. Σε αυτή την ένσταση ένας φιλελεύθερος πολίτης είναι μάλλον αναγκασμένος να συμφωνήσει. Αν όμως θέλουμε όντως να καταπολεμήσουμε την πολυνομία και να απαλλάξουμε τη νομοθεσία από συναισθηματισμούς και φόρους τιμής, θα έπρεπε μάλλον να κάνουμε την αρχή στο Σύνταγμα και να καταργήσουμε το άρθρο 3 που αναφέρεται στο χαρακτήρα και την ιστορία της εκκλησίας.

Εξωτερικότητες

Σε μια τέτοιου είδους ‘επί της αρχής’ συζήτηση, αυτό που εντέλει καθορίζει τη στάση μας απέναντι στο ερώτημα της κατάργησης ή μη του Πανεπιστημιακού Ασύλου είναι η άποψή μας για το πόση ελεύθερη είναι, ή μπορεί να είναι, η διακίνηση των ιδεών στα πανεπιστήμια, καθώς και την υπόλοιπη χώρα. Θα ήταν λάθος όμως να αγνοήσουμε τις πιθανές συνέπειες του νόμου που μπορεί να αποδειχτούν ζημιογόνες για κάποιους συμπολίτες μας.

Μια πιθανή συνέπεια της ύπαρξης του Ασύλου είναι, κατά αρκετούς πολιτικούς και δημοσιογράφους, η έμμεση ‘νομιμοποίηση’ της βίας στο χώρο μέσα και γύρω από τα πανεπιστήμια. Αν η υπόθεση αυτή ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, τότε - ακόμα και στην περίπτωση που ο θεσμός του Ασύλου δεν είναι απλά συμβολικός – το ερώτημα περιπλέκεται αρκετά και η επιλογή ανάμεσα στη διατήρηση και την κατάργηση/τροποποίησή του δεν είναι καθόλου προφανής. Ακόμα και στην περίπτωση που όντως το Άσυλο προστατεύει την ελευθερία της έκφρασης, όταν έχει ως συνέπεια την (μερική) παραβίαση των δικαιωμάτων στη ζωή και στην ιδιοκτησία, η επιλογή ανάμεσα στη διατήρηση και την κατάργησή του δεν μπορεί να γίνει ‘επί της αρχής’. Η απόφαση θα πρέπει τότε να στηριχτεί σε εκτενή ανάλυση των εξωτερικοτήτων και με βάση την αίσθηση που έχουμε περί δικαίου και αποδοτικότητας. Είτε όμως συμφωνούμε με τον Marshal, το Ricardo, το Rawls, ή τον Marx, θα πρέπει να έχουμε συγκεκριμένα και μετρήσιμα δεδομένα για να μπορέσουμε να καταλήξουμε σε μια απόφαση.

Εκδηλώσεις βίας

Είναι όμως αλήθεια ότι η βία στα πανεπιστήμια προκαλείται από την ύπαρξη του θεσμού του Ασύλου; Πριν απαντηθεί το παραπάνω ερώτημα, πρέπει πρώτα να αποσαφηνίσουμε τι ακριβώς εννοούμε όταν χρησιμοποιούμε τον όρο ‘βία’. Ένας χαλαρός ορισμός θα μπορούσε να περιλαμβάνει μόνο τις πράξεις άμεσης βίας κατά της σωματικής ακεραιότητας προσώπων και καταστροφής ιδιωτικής ή και δημόσιας περιουσίας. Ένας πιο αυστηρός ορισμός θα μπορούσε ίσως να περιλαμβάνει και κάθε πράξη που περιορίζει τις ελευθερίες των υπολοίπων πολιτών. Ανεξάρτητα όμως από το ποια η στάση μας σχετικά με τους παραπάνω ορισμούς, είναι δύσκολο να αρνηθούμε ότι η βία στα πανεπιστήμια είναι υπαρκτό φαινόμενο – ίσως και αρκετά εκτεταμένο - που κάποιες φορές παίρνει και σοκαριστικές διαστάσεις.

Είναι αλήθεια ότι οι περισσότερες εκδηλώσεις διαμαρτυρίας των φοιτητών συνοδεύονται συνήθως από εκδηλώσεις βίας μέσα κι έξω από τα πανεπιστήμια. Τέτοιες όμως εκδηλώσεις βίας υπάρχουν και σε χώρους που δεν προστατεύονται από το Πανεπιστημιακό Άσυλο και δεν έχουν τίποτε να κάνουν με φοιτητικά κινήματα διαμαρτυρίας. Μπορεί όντως να υπάρχουν εκείνοι που κάποιες φορές βρίσκουν καταφύγιο στα πανεπιστήμια κατά τη διάρκεια των συμπλοκών τους με την αστυνομία, αλλά δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστέψουμε ότι το άσυλο προκαλεί τη βία ή ότι η κατάργησή του θα οδηγήσει στη μείωσή της. Ο ήδη υπάρχων νόμος άλλωστε δίνει τη δυνατότητα στην πολιτεία να επέμβει όταν «διαπράττονται αυτόφωρα κακουργήματα ή αυτόφωρα εγκλήματα κατά της ζωής» χωρίς την άδεια του αρμοδίου οργάνου του πανεπιστημίου. Το ότι δεν έχει γίνει σχεδόν ποτέ χρήση αυτής της δυνατότητας είναι νομίζω και το κλειδί στην όλη συζήτηση. Χαρακτηριστικό είναι ότι στις περισσότερες συζητήσεις αποφεύγεται κάθε αναφορά στο συγκεκριμένο σημείο του σχετικού νόμου.

Όσο υπάρχει ανοχή στις εκδηλώσεις βίας από την πλειοψηφία των πολιτών, η επέμβαση της πολιτείας για την καταστολή τους μπορεί να οδηγήσει μόνο σε επιδείνωση της κατάστασης. Όταν χρόνια ολόκληρα συμπαραστεκόμαστε (παθητικά) σε τρομοκρατικές οργανώσεις στο όνομα ενός ρομαντικού αντικαθεστωτισμού, τότε μια μολότοφ στην Πατησίων προφανώς δε μας σοκάρει. Όταν κάθε λογής διαμαρτυρόμενες συντεχνίες έχουν την ανοχή μας κάθε φορά που κλείνουν τους δρόμους και χωρίζουν την Ελλάδα στα δυο, τότε η καταστροφή της περιουσίας κάποιας ανώνυμης ερευνήτριας του Πολυτεχνείου αποκτά αμέσως πολύ μικρότερη σημασία. Όταν η βία αποτελεί αποδεκτή μορφή έκφρασης διαμαρτυρίας και διεκδίκησης, είναι απολύτως φυσικό οι βάρβαροι κουκουλοφόροι να μετονομάζονται σε αναρχικοί ή αντιεξουσιαστές. Όποιον ορισμό της βίας κι αν αποδεχόμαστε, το πρώτο βήμα αντιμετώπισής της είναι προφανώς η σταθερή και συνεχής επίδειξη μηδενικής ανοχής απέναντί της.

Επιστροφή

Το αρχικό ερώτημα της διατήρησης ή κατάργησης/μετατροπής του θεσμού του Ασύλου στα πανεπιστήμια είναι αρκετά πιο περίπλοκο από ότι παρουσιάζεται – και θα συνεχίσει πιθανά να παρουσιάζεται – από τα μέσα ενημέρωσης και τους πολιτικούς.
Βλέπουμε ότι ακόμα κι ένα τόσο μικρό και περιφερειακό ζήτημα μπορεί να έχει τόσες ιδεολογικές και φιλοσοφικές προεκτάσεις που μόνο πολιτικοί και δημοσιογράφοι είναι ικανοί να τις αγνοήσουν. Μπορούμε εύκολα να φανταστούμε τι συμβαίνει με σημαντικότερα και πιο περίπλοκα ζητήματα που εμφανίζονται στην πολιτική σκηνή με τον ίδιο απλουστευτικό λαϊκισμό που παρουσιάζεται και ο θεσμός του Πανεπιστημιακού Ασύλου.