Υπάρχει Θεός; (Απάντηση στον Ν. Μουζέλη)

Στο πρόσφατο κείμενό του στην εφήμερίδα Το ΒΗΜΑ, ο κ. Ν. Μουζέλης, επιστρέφει ξανά στον Dawkins και το ζήτημα της ύπαρξης θεού. Το απογοητευτικό αυτό κείμενο, προσπαθώντας να απαντήσει στη συγγραφική δραστηριότητα των λεγόμενων Νέων Άθεων (Dawkins, Dennett, Harris και Hitchens), επιστρατεύει αρχικά λογικές ακροβασίες, για να καταλήξει στην πλήρη άρνηση της λογικής σο όνομα του υπερβατισμού.

Μιας και το ίδιο το κείμενο είναι χωρισμένο σε δύο μέρη, θα απαντήσω σε κάποια σημεία του διατηρώντας την ίδια δομή:

Επιπτώσεις

Βέβαια ο Dawkins και ο Dennett αποφεύγουν τον χονδροειδή μανιχαϊσμό των Onfrey και Hitchens. Υποστηρίζουν ότι η θρησκεία έχει και αρνητικές και θετικές επιπτώσεις. Κατά τον πρώτο όμως οι θετικές επιπτώσεις όχι μόνο είναι λιγότερο σημαντικές αλλά επιπλέον δεν αποδεικνύουν την ύπαρξη Θεού. Αλλο η ωφελιμότητα και άλλο η αλήθεια. Αυτό το επιχείρημα είναι σωστό. Ο Dawkins όμως δεν τονίζει ότι είναι εξίσου σωστό το αντίθετο επιχείρημα. Δηλαδή ότι οι θρησκευτικές δυσλειτουργίες δεν αποδεικνύουν την ανυπαρξία του θείου.

Ομολογώ ότι δυσκολεύομαι να κατανοήσω την κριτική του κ. Μουζέλη. Γιατί θα έπρεπε ο Dawkins να υποστηρίξει το αυτονόητο; Αν κανείς μπει στον κόπο να διαβάσει τα κείμενα του Dawkins, κι έχει έστω και ελάχιστη επαφή με τον κόσμο και τις μεθόδους της επιστήμης, μπορεί να καταλάβει ότι ένα τέτοιο συμπέρασμα ούτε λογικά θα μπορούσε να σταθεί, ούτε ο Dawkins το υποστηρίζει.
Όταν οι λεγόμενοι Νέοι Άθεοι αναφέρονται στις «δυσλειτουργίες» των θρησκειών, απαντάνε απλά στο ενστικτώδες λαϊκό επιχείρημα ότι αν δεν υπήρχε θεός, δε θα μπορούσε να υπάρχει και ηθική. Πέρα από αυτό, κανείς δεν ισχυρίζεται ότι η χρησιμότητα ή όχι των θρησκειών έχει άμεση σχέση με την ύπαρξη ή όχι του θεού. Από την άλλη βέβαια, θα έπρεπε κανείς να κάνει την ίδια συζήτηση με τους εκπρόσωπους αυτών των ‘δυσλειτουργικών’ θεσμών που ισχυρίζονται ότι λειτουργούν στο όνομά του θεού τους.

Όντως, «άλλο η ωφελιμότητα και άλλο η αλήθεια». Αν όμως ένας θεσμός δεν έχει ούτε την ωφελιμότητα, αλλά ούτε και την αλήθεια με το μέρος του, είναι εύλογη η απορία αν όντως δικαιολογείται η ύπαρξή του.

Ορθολογικές αποδείξεις

Ο Dennett υποστηρίζει τη μάλλον αγνωστικιστική θέση ότι υπάρχουν πολλές έννοιες του Θεού και ότι μερικές από αυτές οδηγούν σε θεωρίες περί της ύπαρξης ή ανυπαρξίας Του που είναι αδύνατον να επαληθευθούν επιστημονικά. Αυτού του είδους την αγνωστικιστική στάση, με την οποία συμφωνώ, δεν τη βλέπουμε μόνο σε θεολογικά κείμενα αλλά και στα γραπτά μεγάλων διανοητών, όπως αυτά του Weber και του Wittgenstein.

Ο Dennett εδώ δεν πρωτοτυπεί - ούτε υποστηρίζει βέβαια τον αγνωστικισμό της σιωπηλής υποστήριξης των θρησκειών. (Ο ίδιος ο Dennett δηλώνει άθεος και όχι αγνωστικιστής.) Από την τσαγιέρα του Russell, μέχρι και τον κάθε ευφάνταστο ορισμό ενός θεού που είναι αδύνατο να επαληθευτεί η ύπαρξή του, η φαντασία του ανθρώπου μπορεί να δημιουργήσει άπειρα τέτοια φαινόμενα. Ο αγνωστικισμός όμως, για να είναι συνεπής, οφείλει με τον ίδιο τρόπο να επιφυλάσσεται να εκφράσει άποψη για την ύπαρξή όλων αυτών των υπαρκτών ή ανύπαρκτων οντοτήτων συνολικά.
Εδώ υπάρχουν νομίζω μόνο δύο δυνατές - εσωτερικά συνεπής - στάσεις: αυτή που αναθέτει στον ισχυρισμό της ύπαρξης το βάρος της απόδειξης από τη μία πλευρά, κι ο πλήρης αγνωστικισμός από την άλλη. Είναι ο κ. Μουζέλης το ίδιο αγνωστικιστής στο ζήτημα περί της ύπαρξης του ιπτάμενου τέρατος σπαγγέτι, των θεών του Ολύμπου, του Θορ, του μονόκερου, των ξωτικών και των νεράιδων; Δίνει την ίδια βαρύτητα στους ισχυρισμούς των δωδεκαθεϊστών όσο στα χριστιανικά δόγματα;

Ο Dawkins προσπαθεί να αποδείξει ότι ο αγνωστικισμός μπορεί να ξεπεραστεί, αφού η δαρβινική εξελικτική θεωρία, και ειδικά η εφαρμογή της στη βιολογία, μας δίνει πειστικά επιχειρήματα για την ανυπαρξία του Θεού. Υπεραπλουστεύοντας, το βασικό επιχείρημά του είναι ότι αν υπάρχει ένα ον που έχει δημιουργήσει τον κόσμο, αυτό πρέπει να είναι πιο πολύπλοκο από την απίστευτη πολυπλοκότητα του Σύμπαντος. Αρα οι πιθανότητες ύπαρξης ενός τέτοιου όντος είναι απειροελάχιστες. Αυτό το επιχείρημα όμως δεν είναι πειστικό. Γιατί να μην υπάρχει ένας δημιουργός πιο «πολύπλοκος» από το εξαιρετικά πολύπλοκο Σύμπαν;

Ο Dawkins δεν προσπαθεί βέβαια να αποδείξει την ανυπαρξία του θεού μέσω της εξέλιξης. Αυτό που ισχυρίζεται είναι ότι ο δημιουργός θεός, όπως τον φαντάζεται η χριστιανική μυθολογία, δεν χρειάζεται πια ως εξήγηση της ύπαρξης του ανθρώπου. Απαντάει στο επιχείρημα, όπως παλαιότερα και ο Russell, που παρουσιάζει τον θεό ως τη μόνη δυνατή εξήγηση της πολυπλοκότητας του κόσμου μας.
Όσο αφορά στο ερώτημα του κ. Μουζέλη, γιατί δεν μπορεί ένας δημιουργός να είναι πιο «πιο «πολύπλοκος» από το εξαιρετικά πολύπλοκο Σύμπαν», η απάντηση είναι απλή και τη δίνει ο ίδιος ο Dawkins στα κείμενά του. Αν υποθέσουμε την ύπαρξη κάτι πιο πολύπλοκου από την πολυπλοκότητα του κόσμου που προσπαθούμε να εξηγήσουμε, το μόνο που καταφέρνουμε είναι να μεταθέτουμε το πρόβλημα – δεν εξηγούμε απολύτως τίποτα. Ανταλλάσσουμε μια πολυπλοκότητα που αδυνατούμε να εξηγήσουμε – αν αποδεχόμαστε την αφέλεια της άρνησης της εξέλιξης – για μια άλλη πολυπλοκότητα που ούτε μπορούμε να καταλάβουμε. Πως θα εξηγήσουμε μετά την πολυπλοκότητα του θεού;

Επιπλέον δεν μπορεί, όπως κάνει ο Dawkins, να χρησιμοποιεί κανείς επιχειρήματα που στηρίζονται στη γνώση του φυσικού κόσμου για να αποδείξει την ανυπαρξία μιας δύναμης σε έναν υπερβατικό κόσμο. Αν ο Θεός, όπως υποστηρίζει η λεγόμενη αρνητική θεολογία γενικά και ο ορθόδοξος αποφατισμός πιο ειδικά, δεν προσεγγίζεται διά της λογικής, τότε τα επιχειρήματα του Dawkins - ανεξάρτητα από τη θεωρητική συγκρότησή τους και την εμπειρική βάση τους - δεν ισχύουν. Βέβαια ο Dawkins υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει υπερβατική διάσταση του κόσμου. Αλλά αυτή η στάση βασίζεται σε ένα πιστεύω που, όπως και πολλά από τα θρησκευτικά πιστεύω, δεν μπορεί να αποδειχθεί επιστημονικά.

Και καταλήγουμε βέβαια στο γνωστό τρικ αρκετών θεϊστών. Όταν τα λογικά επιχειρήματα στερεύουν, τοποθετούμε τη συζήτηση έξω από τη λογική για να αποφύγουμε κάθε κριτική και συζήτηση. Εισάγουμε στο διάλογο την έννοια του ‘υπερβατικού κόσμου’ και αποφεύγουμε κάθε αντεπιχείρημα.
Αν ο κ. Μουζέλης ισχυρίζεται ότι δεν μπορούμε να συζητούμε περί της ύπαρξης, ή όχι, θεού με λογικά επιχειρήματα, τότε το όλο κείμενό του σαφέστατα ακροβατεί και ο ίδιος κάνει το ίδιο λάθος με αυτούς που έρχεται να κατηγορήσει. Αν από την άλλη μπορούμε – και οφείλουμε ίσως – να συζητάμε το ζήτημα, τότε η αντιπαράθεση λογικών επιχειρημάτων είναι ο μόνος τρόπος που έχουμε στη διάθεσή μας.
Η θρησκείες βέβαια δεν διατηρούν αυτή τη στάση – του αποκλεισμού της έννοιας του θεού στον οποιονδήποτε υπερβατικό κόσμο. Ο θεός, σύμφωνα τουλάχιστον με το χριστιανισμό, βρίσκεται ανάμεσά μας, ακούει τις προσευχές των πιστών, παρεμβαίνει στους νόμους της φύσης, γνωρίζει τα πάντα, είναι παντοδύναμος και πανάγαθος. Δεν πρόκειται για κάποιο ον πέρα και έξω από τον κόσμο μας. Σ’ αυτό ακριβώς το ον αναφέρεται και ο Dawkins κι οι υπόλοιποι συγγραφείς που αναφέρει ο κ. Μουζέλης στο κείμενό του.

Όσο υπάρχουν αυτοί που ισχυρίζονται την ύπαρξη του όντος αυτού, καθώς και τη δυνατότητά του να επεμβαίνει στον κόσμο μας (δημιουργώντας το Σύμπαν, τον άνθρωπο, κάνοντας θαύματα, στέλνοντας το γιο του στη γη κλπ.), καλά θα κάνουν να συνηθίσουν και στα λογικά αντεπιχειρήματα.