Ο δρόμος προς την κόλαση

Λέμε καθημερινά ότι ο δρόμος προς την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις. Θα πρόσθετα επίσης και εύηχα και εύληπτα συνθήματα. Τί οδήγησε την Γαλλία, από την επανάσταση που ξεκίνησε σαν σήμερα πριν 220 χρόνια στην κόλαση της Τρομοκρατίας και τελικά στην 20χρονη σχεδόν στρατιωτική δικτατορία του Ναπολέοντα Ά; Ήταν δυνατόν να προβλεφθεί και να αποφευχθεί αυτή η κατάληξη;

Τα αυτά ερωτήματα θα ήταν ρητορικά, αν δεν τα είχε απαντήσει ήδη από τον Νοέμβριο του 1790, ο Edmund Burke. Ο Burke ήταν γνωστός Ουϊγος της εποχής του, γνωστός για τις θέσεις του υπέρ των δικαιωμάτων των Ιρλανδών καθολικών, των Ινδών και φυσικά για την υποστήριξή του στην Αμερικανική Επανάσταση του 1776. Αρχικά είχε δει με συγκρατημένη συμπάθεια την Γαλλική Επνάσταση. Την 1η Νοεμβρίου όμως του 1790 εξέδωσε το Reflections on the Revolution in France, ένα πολεμικό έργο που όχι απλά την κατακεραύνωνε αλλά με μαθηματική ακρίβεια προέβλεψε την κατάληξή της (όπως και κάθε ανάλογης επανάστασης). Και δεν πέρασαν παρά λίγα χρόνια μέχρι η επανάσταση να πνιγεί σε ένα ποταμό αίματος που η ίδια προκάλεσε, Τρομοκρατώντας την γαλλική κοινωνία, φτάνοντας στα όρια της γενοκτονίας (πχ Βανδέα), μέχρι τελικά την ανάδυση μιας νέας μορφής τυρρανίας, με την μορφή στρατιωτικής δικτατορίας, δικαιώνοντας πολύ γρήγορα τον Burke (ο οποίος πρόβλεψε και τα δύο) και αφοπλίζοντας όσους βιάστηκαν να αντιπαρατεθούν μαζί του.

Πολύ γλαφυρά ο Πάσχος Μανδραβέλης έγραφε πρόσφατα:

Το πρόβλημα όμως που πρώτος επεσήμανε ο Εντμουντ Μπερκ (τέσσερα χρόνια πριν ο Ροβεσπιέρος εκφωνήσει στη γαλλική Εθνοσυνέλευση αυτή την ομιλία) ήταν η ασάφεια και η θολούρα των αιτημάτων της Γαλλικής Επανάστασης. Γι’ αυτό έγινε σφοδρός πολέμιός της, σε αντίθεση με την αμερικανική επανάσταση, της οποίας υπήρξε φλογερός υποστηρικτής: Ποια ακριβώς «αρετή» θα υπηρετούσε η Γαλλική Επανάσταση; Η αμερικανική επανάσταση είχε συγκεκριμένες προτεραιότητες που εκτενώς παρουσιάστηκαν στη «Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας». Η Γαλλική προέτασσε τις ευγενείς αλλά και εξαιρετικά ασαφείς προθέσεις περί «ελευθερίας, ισότητας, αδελφότητας». Ομως: η «ελευθερία» ήταν το τσάκισμα της βασιλικής απολυταρχίας ή εκτεινόταν σ’ αυτό που αργότερα έγινε σοσιαλιστικό αίτημα για «ελευθερία και από τις οικονομικές ανάγκες των ανθρώπων»; Πόση «ισότητα» και πόση «αδελφότητα» έφερνε τη ροβεσπιέρια «αρετή»; Από τη στιγμή που δεν οριοθετούνται με σαφήνεια τα αιτήματα, τότε η «λαϊκή κυβέρνηση» δεν βρίσκεται ποτέ σε κατάσταση ειρήνης ώστε να υπάρχει μόνο η «αρετή». Αντιθέτως, βρίσκεται διαρκώς σε «επαναστατική κατάσταση» και γι’ αυτό πάντα θα βασίζεται στον «τρόμο». Η ειρωνεία είναι ότι αυτό το έζησαν στον λαιμό τους οι Γιακωβίνοι. Ο Ροβεσπιέρος, αφού διέταξε την καρατόμηση χιλιάδων «εχθρών του λαού», προχώρησε στην καρατόμηση συντρόφων του (όπως ο Δαντών) για «δεξιά απόκλιση», για να καρατομηθεί στο τέλος ο ίδιος και οι στενοί συνεργάτες του με διαταγή της Γαλλικής Εθνοσυνέλευσης.

Και:

Η κοινωνία κατά τον Μπερκ είναι πολύπλοκη και οι γενικές αφηρημένες αρχές όχι μόνο δεν απαντούν στα προβλήματα των ανθρώπων, αλλά είναι πάντα ακραίες. Οι θεσμοί και η παράδοση μιας κοινωνίας είναι η κατακτημένη διά των αιώνων γνώση. Οι επαναστάσεις που βασίζονται σε αφηρημένες αρχές υποτιμούν αυτή τη γνώση και προσπαθούν να χωρέσουν την κοινωνία στα θεωρητικά σχήματα των εμπνευστών τους. «Επειδή θεωρούν ότι τα υποθετικά τους σχέδια έχουν άπειρη αξία, ενώ δεν έχουν καμιά εκτίμηση στην παρούσα κατάσταση της κοινωνίας, στην καλύτερη περίπτωση αδιαφορούν (για τις συνέπειες των πράξεών τους). Δεν βλέπουν πλεονεκτήματα στο καλό, και μειονεκτήματα στο κακό κατά τη διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων. Περισσότερο αγαλλιάζουν για το τελευταίο ως ευοίωνο για την επανάσταση. Δεν βλέπουν αρετές ή μειονεκτήματα στους ανθρώπους, στις πράξεις, στις αρχές, παρά μόνο αν προωθούν ή φρενάρουν τα σχέδιά τους για αλλαγή. Ετσι μπορεί τη μια στιγμή να προωθούν βιαίως τα πιο ακραία προνόμια και την άλλη τις πιο ακραίες ιδέες περί ελευθερίας, και να περνούν από την μία στην άλλη φάση χωρίς καμιά σκέψη για τις συνέπειες στο σκοπό, στους ανθρώπους ή στο κόμμα…».

Όσοι, επιφανειακά σκεπτόμενοι, κατηγορούν τον Burke ότι ξαφνικά άλλαξε τις ιδέες του, δεν έχουν παρά να ανατρέξουν στο A Vindication of Natural Society, γραμμένο το 1757, όπου ακολουθεί τις ίδιες αρχές και γραμμή σκέψης. Ο Burke δεν έκανε μια συνολική επίθεση στον Διαφωτισμό. Αντίθετα ως Ουίγος ήταν φορέας του ρεύματος του αγγλοσαξωνικού Διαφωτισμού, των αρχών της Ένδοξης Επανάστασης του 1688, του Montesquieu κτλ και ειλικρινής οπαδός των αντίστοιχων αρχών της Αμερικανικής Επανάστασης. Όμως στην ηπειρωτική Ευρώπη και ειδικά στην Γαλλία, από το δεύτερο τέταρτο του 18ου αιώνα είχε αρχίσει να επικρατεί ένας διαφορετικού τύπου Διαφωτισμός. Ο Διαφωτισμός του Rousseau, που οδήγησε στους Γιακωβίνους και τον Ροβεσπιέρο.

Οι διαφορές μεταξύ τους ήταν θεμελιακές. Το ένα ρεύμα έβλεπε τα ατομικά δικαιώματα συγκεκριμένα και σαφώς καθορισμένα όρια για την δράση του κράτους. Το άλλο έβλεπε το κράτος ως ένα χωρίς όρια μηχανισμό επιβολής κοινωνικής ανασύνθεσης. Το ένα ρεύμα αντιλαμβανόταν την κοινωνία ως αποτύπωση μακρών πολύπλοκων διαδικασιών δοκιμής και λάθους, σταδιακής εξέλιξης και μεταρρύθμισης (ειδικά όπως εκφράστηκε από τον Σκωτικό Διαφωτισμό των Ferguson, Hume και Adam Smith). Το άλλο ως άγραφο πίνακα για κοινωνικό σχεδιασμό με βάση τις επιθυμίες και τις ιδέες των εκφραστών του, εμφορούμενων από μια σχεδόν αλαζονική πίστη στην Λογική και στον σχεδιασμό της κοινωνίας με βάση αυτή. Το ένα ρεύμα αντιλαμβανόταν την ελευθερία του ατόμου ως απουσία καταναγκασμού (από το κράτος, τους συνανθρώπους του, την εξουσία γενικά). Το άλλο ως δικαίωμα συμμετοχής στην πολιτική διαδικασία.

Το ένα οδήγησε στις συνταγματικές ρυθμίσεις του Αμερικάνικου Κράτους, με τον διαχωρισμό των εξουσιών, τα πολλαπλά check and balances και την περιγραφή και την προσεκτική προστασία των ατομικών δικαιωμάτων. Το άλλο στην υπερβολή και στην καταπάτηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των πολιτών (στην ζωή, στην ελευθερία και στην ιδιοκτησία) από ανεξέλεγκτες εξουσίες στο όνομα αφηρημένων και ασαφών ιδεών. Η διαφορετικότητα αυτων των δύο προσεγγίσεων έγινε πασιφανής με τον δημόσιο διάλογο στην Αγγλία, μετά την επανάσταση του 1789, που τελικά οδήγησε το κόμμα των Ουϊγων σε διάσπαση (μεταξύ των υποστηρικτών και των πολέμιων της κατάστασης στη Γαλλία).

O Burke διείδε με ακρίβεια τα προβλήματα τις πολιτικής εφαρμογής του ηπειρωτικού Διαφωτισμού. Παρά την αντίδραση του Burke όμως, η γιακωβινική αντίληψη κυριάρχησε στην Ευρώπη για ακριβώς δύο αιώνες, έως το 1989, με κόστος εκατομμυρίων νεκρών. Αντίθετα η πολιτική παράδοση του Burke ενσωματώθηκε τόσο στην φιλελεύθερη παράδοση, όσο και στον βρετανικό συντηρητισμό. Και βρήκε την καλύτερη έκφρασή στον 20ο αιώνα με τον F.A.Hayek. O Burke κατέδειξε τον δρόμο που οδηγεί (και οδήγησε) στην κόλαση. Οι ευρωπαϊκές, και όχι μόνο, κοινωνίες χρειάστηκαν να τον βαδίσουν κατ'επανάληψη, για τον εμπεδώσουν.