Προπαγάνδα στα σχολεία

Τον Αύγουστο του 1914, ένα παραλήρημα ενθουσιασμού ξέσπασε σε όλες της μεγάλες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Το μεγάλο γεγονός που γιόρταζαν τρισευτυχισμένοι όλοι οι ευρωπαϊκοί λαοί ήταν η αρχή του Ά Παγκοσμίου Πολέμου, που θα ήταν η πρώτη βιομηχανοποιημένη σφαγή, σε μέγεθος, ένταση και φρίκη που δεν είχαν καν διανοηθεί μέχρι τότε. Οι Γερμανοί και οι Γάλλοι έτρεξαν με ενθουσιασμό να ανταποκριθούν στο κάλεσμα της επιστράτευσης. Οι Βρετανοί (που δεν είχαν υποχρεωτική στράτευση) εθελοντές που εμφανίστηκαν στα στρατολογικά γραφεία ήταν τόσοι πολλοί που αναγκάστηκαν να τους διώξουν!

Και αυτό ήταν μόνο στην αρχή, όπου η άγνοια του νέου τρόπου πολέμου ήταν καθολική. Όμως αυτή η τύφλωση συνεχίστηκε για σχεδόν 3 χρόνια, όταν η θέληση των στρατιωτών για βέβαιο, περιττό και αχρείαστο θάνατο άρχισε να κάμπτεται (εξεγέρσεις στον Γαλλικό Στρατό κτλ). Μέχρι τότε βάδιζαν σε πυκνές παράλληλες σειρές και θερίζονταν από τα νέα πολυβόλα, τα σράπνελ και το τροματικής ισχύος πυροβολικό. Στο Δυτικό Μέτωπο η σκέψη των ηγετών είχε αγγίξει τα όρια της απόλυτης ηλιθιότητας. Κι όμως οι νέοι όλης της Ευρώπης βάδιζαν προς τον σίγουρο θάνατο κατά μάζες, χωρίς η θυσία τους να αποσκοπεί σε τίποτα το πρακτικά αντιληπτό σε αυτούς.

Τι ήταν όμως αυτό που οδήγησε τόσο μαζικά τους ευρωπαϊκούς λαούς στην κατάργηση κάθε ενστίκτου και λογικής αυτοσυντήρησης; Πόσο ισχυρό ήταν το δηλητήριο της σκέψης που είχαν ποτιστεί όλοι οι λαοί ώστε εργάτες και αστοί, σοσιαλιστές και συντηρητικοί, πολεμοχαρείς και πασιφιστές να δείξουν όχι μόνο πρωτοφανή σύμπνοια αλλά πρωτοφανή προθυμία να σκοτωθούν χωρίς κανενός η χώρα να έχει υποστεί ακόμα εισβολή αλλά και να δέχονται να σκοτωθούν χωρίς κανένα προφανές ώφελος; O πόλεμος των χαρακωμάτων ήταν πλήρες διαζύγιο με την στρατηγική, με κυριότερη επιδίωξη να σκοτωθούν όσο περισσότεροι γίνεται για να κερδίσει η πλευρά με την μεγαλύτερη ανθρώπινη εφεδρεία. Πώς όμως εκατομμύρια ανεξάρτητα σκεπτόμενα άτομα έγιναν αρχικά μια άμορφη μάζα και μετά μια άμορφη μάζα πτωμάτων; Δεν έχουμε παρά να ανατρέξουμε στα ίδια τους τα λεγόμενα, τις επιστολές των απλών ανθρώπων, τα άρθρα των εφημερίδων της εποχής, την μουσική της εποχής.

Και αυτό που βλέπει κανείς ξεκάθαρα δεν είναι άλλο από έναν καταλυτικό, σαρωτικό και χωρίς αντίπαλο κρατικό εθνικισμό. Έναν εθνικισμό που ποτίστηκε στους λαούς της Ευρώπης τα προηγούμενα 50 χρόνια κυρίως μέσω της συστηματικής προπαγάνδας του σχολείου, που τότε έγινε υποχρεωτικό. Χρειάστηκαν όμως χρόνια πολέμου και εκατομμύρια νεκρών για να αρχίσουν να γίνονται αντιληπτές οι καταστροφικές συνέπειες και τα αδιέξοδα του εθνικισμού, για να γεννηθούν οι πρώτες μαζικές αμφιβολίες απέναντί στα ιδεολογήματά του, και τελικά χρειάστηκε η ολοκληρωτική διάλυση των ευρωπαϊκών κοινωνίων με τον Β'ΠΠ και ο κίνδυνος της ΕΣΣΔ, για να μπουν σε μια διαφορετική τροχιά πολιτικής συμπεριφοράς. Αν μιλήσουμε με όρους της θεωρίας του Ντώκινς περί μιμιδίων, ο εθνικισμός πρόκειται για ένα μιμίδιο πρωτοφανούς διεισδυτικότητας.

Φυσικά δεν εμφανίστηκε δια μαγείας στα μέσα του 19ου αιώνα. Πρόκειται κύρια για φαινόμενο που αναπτύχθηκε όταν άρχισε η οργάνωση των κρατών-εθνών. Παρότι η εθνική συνείδηση προϋπήρχε, μόνο τότε άρχισε να χρησιμοποιείται σαν συνεκτικός δεσμός του κράτους. Η έννοια του έθνους ως συνεκτικού δεσμού δεν είναι ανώτερη ποιοτικά από κανένα άλλο δεσμό, π.χ. την γέννηση σε ένα τόπο, την πίστη σε μια φατρεία, μια δυναστεία ή ένα θρησκευτικό δόγμα κτλ. Ήταν όμως απαραίτητη για τον σχηματισμό εθνικών κρατών (που διαθέτοντας ενιαίες, ομογενείς, διευρυμένες αγορές, ενιαίο εκπαιδευτικό και διοικητικό σύστημα, ισχυρό εθνικό στρατό κτλ διαμόρφωσαν θεσμούς που έδωσαν λύση σε πολλά προβλήματα της φεουδαλικής κοινωνίας) όπως η μυθολογία έδενε τα μορφώματα των πόλεων κρατών.

Με την διαδικασία όμως την υποχρεωτική εκπαίδευσης έγινε όχι απλά ένας συνεκτικός δεσμός μεταξύ των πολιτών, αλλά ένα πανίσχυρο εργαλείο ιδεολογικής χειραγώγησης εκ μέρους του κράτους. Το κυριότερο μέσο διοχέτευσης αυτής της κρατικής προπαγάνδας στα σχολεία, για την εθνική συσπείρωση και διείσδυση του εθνικισμού, ήταν το μάθημα της ιστορίας. Ακόμα και στην Ελλάδα εκείνης της εποχής, συντάχθηκε η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους του Παπαρηγόπουλου, ένα προπαγανδιστικό έργο που ενσωμάτωνε το σύνολο των ιστορικών μύθων που ήταν αναγκαίοι για την δημιουργία του ελληνικού εθνοτικού εθνικισμού, του υπόβαθρού της ενοποιήσης των πληθυσμών της Ελλάδας, που δεν ήταν ακριβώς ομοιογενείς, αλλά και της επεκτατικής της πολιτικής.

Η ιστορία προσφέρεται για μια τέτοια χρήση καθώς είναι αδύνατον να προσδιοριστούν ακριβώς τα γεγονότα του παρελθόντος και οι συνθήκες που οδήγησαν σε αυτά. Είναι τόσο μεγάλο το πλήθος (ουσιαστικά άπειρο) των αναγκαίων πληροφοριών που απαιτούνται που κανείς δεν μπορεί να αποφανθεί για κάποιο γεγονός χωρίς να κάνει απλουστευτικές γενικεύσεις. Συνήθως αντιλαμβανόμαστε την ιστορία ως την καταγραφή των γεγονότων που αφορούν την πολιτική εξουσία και τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Όμως καμία ανάλυση αυτών των παραμέτρων δεν μπορεί να είναι πλήρης χωρίς την ενσωμάτωση όλων των πτυχών την κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής του παρελθόντος, πράγμα σχεδόν αδύνατο ακόμα και θεωρητικά.

Ο Πόππερ στα έργα του "Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της" και "Η Ένδεια του Ιστορικισμού" απογυμνώνει την ιστορία από το κύρος, πάνω στο το οποίο προσπαθούν τα διάφορα ιδεολογήματα να στήσουν την αξιοπιστία τους. Για τον Πόππερ δεν μπορεί να υπάρξει μια πλήρως αντικειμενική καταγραφή της ιστορίας παρά μόνο ερμηνείες της ανάλογα με την οπτική σκοπιά του παρατηρητή, που ανάλογα με τα διαθέσιμα στοιχεία έχουν μεγαλύτερο ή μικρότερο κύρος, ποτέ όμως καθολικό. Η ιστορία λοιπόν εύκολα γίνεται υποκειμενική μιας και επιδέχεται ερμηνείες και οπτικές και γι’αυτό δεν μπορεί να αποτελέσει επιστημονική γνώση, αφού τα πορίσματά της δεν μπορούν να γίνουν καθολικά αποδεκτά, ούτε να οδηγήσουν στη διατύπωση ευρύτερων ιστορικών νόμων (μέρος της κριτικής του προς τον μαρξισμό) αφού κάθε γενίκευση είναι παρακινδυνευμένη (μεγάλη παγίδα του ιστορικισμού). Όμως επειδή η "ιστορική αλήθεια" είναι κάτι που γίνεται ευρέως αποδεκτό και δεν αμφισβητείται από τους κοινούς ανθρώπους, η ιστορία (μέσω των κατάλληλων της ερμηνειών) έγινε ο ιδανικός φορέας για την διάχυση του εθνικισμού και στη στήριξη της έννοιας του έθνους-κράτους.

Η επιστημονική ιστορία απαιτεί πολλή προσοχή, πολλαπλές οπτικές, συνθετικές ερμηνείες και πολύ μεγάλες επιφυλάξεις. Χωρίς όμως την σιγουριά και το κύρος της αδιαμφισβήτητης αλήθειας, είναι δύσκολο να γίνει πολιτικά εκμεταλλεύσιμη, και σίγουρα είναι ακόμα πιο δύσκολο να δωθεί με τέτοιο απλουστευτικό τρόπο ώστε να αποτελεί αποτελεσματική προπαγάνδα για την σχολική ηλικία. Αυτοί που σήμερα αντιδρούν στις αλλαγές των νέων ιστορικών βιβλίων δεν αντιδρούν για υπερασπιστούν μια αντικειμενική ιστορική αλήθεια. Υπερασπίζονται μια εθνικιστική ιδεολογία όπως τροφοδοτείται από μονόπλευρες θεωρήσεις των ιστορικών γεγονότων. Επιζητούν την διαιώνιση μιας προπαγάνδας, την οποία όλοι γνωρίσαμε και τα θαυμαστά της αποτελέσματα βλέπουμε σε κάθε δημοσκόπηση.

Αυτό όμως που χρειάζεται για να όμως δεν είναι η αντιστροφή της προπαγάνδας. Δεν είναι η προβολή μιας διαφορετικής πολιτικής άποψης και άλλων ιδεολογημάτων στη θέση των παρωχημένων. Λύση είναι να τελειώνουμε με την κεντρικά καθορισμένη ιδεολογική καθοδήγηση, οποιουδήποτε χρώματος και οποιασδήποτε κατεύθυνσης. Και η πρακτικότερη λύση για αυτό είναι η αποκέντρωση του σχεδιασμού του εκπαιδευτικού προγράμματος σε κάθε σχολείο χωριστά, η ελεύθερη επιλογή σχολείων από τους γονείς (κουπόνια) και η κρατική πιστοποίηση γνώσεων ενός συνόλου γλωσσικών και επιστημονικών (ιδεολογικά ουδέτερων) γνωστικών τομέων με εξετάσεις. Η ιστορία δεν πρόκειται ποτέ να έχει ένα αντικειμενικό και ουδέτερο σχολικό σύγγραμμα. Αυτό όμως που πρέπει να αποφύγουμε είναι η κρατικά επιβαλλόμενη προπαγάνδα δια μέσου της, που δίνει πρωτοφανή ιδεολογική εξουσία με μακροπρόθεσμες συνέπειες σε όποιον την ελέγχει. Και αυτό μπορεί να το διασφαλίσει η συνειδητή επιλογή των γονέων, ο ανταγωνισμός των σχολείων και η διαφοροποίηση μεταξύ τους.