DADA!! Η τέχνη της αποδόμησης ή αλλιώς η αποδόμηση της τέχνης..

Σχίζουμε σαν άγριος άνεμος τα ρούχα των συννέφων και των προσευχών,
προετοιμάζουμε το μέγα θέαμα της καταστροφής,
την πυρκαγιά και την αποσύνθεση...


Τι συμβαίνει όταν η τέχνη επαναστατεί ενάντια στον εαυτό της; Όταν ο σκληρός πυρήνας της αισθητικής και του πολιτισμού «αποφασίζει» να αυτοδιαλυθεί για να αναγεννηθεί σαν μαχητικός ανατρεπτικός λόγος αυτή τη φορά ενάντια στην τρομακτική καθημερινότητα; Όταν με λίγα λόγια η τέχνη προσπαθεί να σπάσει τις μορφικές αποκρυσταλλώσεις της και ρευστοποιημένη να χυθεί ασυγκράτητη μέσα στην ίδια τη ζωή; Η ιστορία έχει καταγράψει πολλές τέτοιες παράδοξες απόπειρες λιγότερο ή περισσότερο επιτυχημένες.Η πιο εντυπωσιακή όμως είναι μία: το Dada.

Το Dada στην βαθύτερη ουσία του είναι μια επανάσταση με λιγότερο ή περισσότερο καλλιτεχνικά μέσα. Μια απόπειρα ανατροπής των δομών του πολιτισμού , μια φανταχτερή αποθέωση της καταστροφής, και τελικά ένα εμπρηστικό πείραμα στα θεμέλια της τέχνης, στα στερεότυπα της, όπως έχουν εντυπωθεί τόσο στο μυαλό του μέσου καλλιτέχνη όσο και στη συνείδηση της ίδιας της κοινωνίας.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Βρισκόμαστε στα 1916 και ολόκληρος ο κόσμος φλέγεται. Ο πόλεμος έχει οδηγήσει τις κοινωνικές και πολιτικές αντιφάσεις του Δυτικού κόσμου στις πιο ακραίες εκφράσεις τους. Οι νέες μέθοδοι της πολεμικής τεχνικής σε συνδυασμό με την αλματώδη ανάπτυξη της στρατιωτικής τεχνολογίας μετατρέπουν την Ευρώπη σε ένα απέραντο νεκροταφείο. Χωμένοι σε τανκς και χαρακώματα, καλυμμένοι πίσω από αντιασφυξιογόνες μάσκες , οπλισμένοι ως τα δόντια με τα πιο φονικά όπλα, οι λαοί της δύσης και της ανατολής επιδίδονται σε ένα παγκόσμιο μακελειό. Μαζικά οργανωμένοι σε γιγάντιες κολλεκτίβες (στρατοί , κόμματα) με επικεφαλής τα εθνικά κράτη, εγκλωβισμένοι σε δομές που αποκεφαλίζουν κάθε έννοια ατομικότητας οι πολίτες του κόσμου μετατρέπονται σε απρόσωπους αριθμούς και ρίχνονται αγεληδόν στη σφαγή κάτω από τις προσταγές της σφυρίχτρας των αξιωματικών και των παράλογων διαταγών των γενικών επιτελείων.

Σε αυτόν τον κόσμο που μέσα από λογικές συναγωγές οδηγείται στις πιο παράλογες λύσεις μια χούφτα καλλιτέχνες συναισθάνονται την πολιτισμική ασφυξία που καμιά αντιασφυξιογόνα μάσκα δεν μπορεί να υπερνικήσει. Ριγμένοι στη μέση ενός χαώδους πεδίου μάχης όπου τα θύματα προσέρχονται εθελοντικά στους δήμιους αποφασίζουν να πολεμήσουν την παράνοια με την καλλιτεχνική υπέρβαση της ίδιας της λογικής. Η τρέλα της δημιουργίας κόντρα στην τρέλα των σράπνελ και των μυδραλιοβόλων. Η ατομικότητα ενάντια στην ισοπεδωτική ομοιομορφια. Ο Huelsenbeck εκφράζοντας όλο το κίνημα θα πει λίγα χρόνια αργότερα: «κανείς από μας δεν μπορούσε να κατανοήσει το κουράγιο που χρειαζόταν για να πυροβοληθεί κάποιος μέχρι θανάτου στο όνομα της ιδέας του έθνους, που στην καλύτερη περίπτωση είναι μια ομάδα-συμφέροντος αποτελούμενη από γουναράδες και δερματέμπορες και στη χειρότερη από ψυχοπαθείς, οι οποίοι ξεκίνησαν από τη Γερμανική «πατρώα γη» με τόμους του Γκαίτε στα γυλιά τους, για να καρφώσουν τις ξιφολόγχες τους σε Γαλλικές και Ρωσικές κοιλιές»

Μέσα σ αυτή την κόλαση η Ελβετία αποτελούσε μια νησίδα ειρήνης και ηρεμίας. Σ αυτήν προσπάθησαν να βρουν καταφύγιο χιλιάδες καλλιτέχνες, ειρηνιστές και επαναστάτες προσπαθώντας απεγνωσμένα να αποφύγουν την επιστράτευση ή την σύλληψη, δημιουργώντας έτσι μια πολύχρωμη καλλιτεχνική παροικία στην καρδιά της Ευρώπης. Εδώ το Φεβρουάριο του 1916 ο Hugo Ball και η σύντροφος του Emmy Hennings ιδρύουν με την συνεργασία και άλλων καλλιτεχνών το θρυλικό Café Voltaire. O σπόρος για την γέννηση του dada μπαίνει υπό τους ήχους των βομβαρδισμών και των πολυβόλων. Οι τοίχοι διακοσμούνται από τους Max Oppenheimer και Hans Arp ενώ επί σκηνής ο Ball και οι φίλοι του οργανώνουν το δικό τους show , live performances με αναγνώσεις κειμένων των Apollinaire και του Βολταίρου, απαγγελίες ανατρεπτικών ποιημάτων και ανεξάντλητο χορό σε χορογραφίες του Rudolf von Labal.

Λίγο καιρό αργότερα η αναρχική παρέα του Café Voltaire διευρύνεται και οι δημιουργίες της αρχίζουν να αυτονομούνται από τα υπάρχοντα ρεύματα. Κατά πάσα πιθανότητα ο Τριστάν Τζαρά είναι αυτός που θα βαφτίσει το νεογέννητο κίνημα. Μια λέξη, παιχνιδιάρικη,δυσνόητη, παράξενη, ικανή να είναι ταυτόχρονα μεστή και κενή νοήματος: DADA! Το Dada για τους δημιουργούς του σημαίνει τα πάντα και τίποτα. O Johannes Baader θα πει: «life is not just here but da, da! (there, there!)»


Στην πορεία του χρόνου, καθώς το κίνημα αναπτύσσεται οι καλλιτέχνες αρχίζουν να πειραματίζονται με νέες μορφές έκφρασης. Οι performers εκφωνούν ηχοποιήματα με αυτοσχέδιες λέξεις που δεν βγάζουν συμβατικό νόημα. Φωνητικές συλλαβές που αποδομούν την γλώσσα ως μέσο επικοινωνίας δημιουργώντας (ή τουλάχιστον προσπαθώντας να δημιουργήσουν) ηχητικές «εικόνες» στα μυαλά των ακροατών. Ειρωνευόμενοι τον καταιγισμό της πληροφορίας στις βιομηχανικές κοινωνίες οργανώνουν events όπου οι ντανταιστές διαβάζουν ταυτόχρονα διαφορετικά κείμενα, «ταυτόχρονες αναγνώσεις» που συγχίζουν και αποπροσανατολίζουν τους ακροατές σε ένα πρακτικό συμβολισμό των ταχύτατων ρυθμών της εποχής. Παράλληλα ο Τριστά Τζαρά επεξεργάζεται την ιδέα του «τυχαίου ποιήματος» όπου τυχαία επιλεγμένες λέξεις από εφημερίδες και περιοδικά συνταιριάζονται δημιουργώντας υπερρεαλιστικά ποιήματα.

Οι ζωγράφοι του κινήματος πειραματίζονται με τις τεχνικές του κολλάζ και του φωτομοντάζ. Τα κομμάτια της καθημερινότητας, φωτογραφίες και εικόνες αποσυνθέτονται, σπάζουν σε κομμάτια και επανενώνονται από τους καλλιτέχνες σε συμβολικά, συχνά γκροτέσκα θεάματα. Στο «Tatlin lives at home» (η εικόνα πάνω δεξιά) , ο κονστρουκτιβιστής καλλιτεχνης Τάτλιν εμφανίζεται παραμορφωμένος, μια συμβιωτική μορφή όπου ο άνθρωπος ενώνεται με τη μηχανή,ένα βιοσύνολο φτιαγμένο από σάρκα, πιστόνια, βίδες και τροχούς. Ο «εκμηχανισμός» της καθημερινότητας στοιχειώνει τη σκέψη των ντανταιστών. Οι βιομηχανικοί ρυθμοί κορυφώνονται στην περίοδο του πολέμου με τη νίκη του μετάλλου πάνω στη σάρκα και την μετατροπή της ανθρώπινης δραστηριότητας σε ένα σύνολο από μηχανικές κινήσεις. Στο Chinese nightingale η βόμβα ενώνεται με το ανθρώπινο σώμα καθώς τα χέρια της συνθετης φιγούρας υψώνονται στον ουρανό σε μια κίνηση απελπισίας και τρόμου. Έργα τέχνης «μιας χρήσεως» πετιούνται ή καίγονται από τους δημιουργούς τους μετά το τέλος των εκθέσεων. Συχνά το κοινό προσκαλείται σ αυτή τη διαδικασία καταστροφής, καθώς οι καλλιτέχνες μοιράζουν σφυριά στους θεατές και τους παρακαλούν ευγενικά να διαλύσουν τις δημιουργίες τους.


Το Νταντά διαδίδεται σαν πυρκαγιά σ όλη την Ευρώπη φτάνοντας μέχρι και στη Ν.Υόρκη. Οι αντιπρόσωποι του λατρεύουν να προκαλούν τα κατεστημένα ήθη, να σοκάρουν τις γραμμές των συντηρητικών, να σφυροκοπούν ανελέητα τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις μιας κοινωνίας που τις Κυριακές πηγαίνει στην εκκλησία και τις καθημερινές σφάζει τους εχθρούς του έθνους. Το Μάρτη του 1919 μια ομάδα από ντανταιστές πηγαίνουν στην πρεμιέρα του δημοφιλούς πατριωτικού φιλομοναρχικού έργου «Der Junge Konig” στην Κολωνία. Με την έναρξη του ο Heckling ουρλιάζει στο κατάμεστο θέατρο: «Πετάξτε το συγγραφέα έξω, αυτό το έργο δεν βλέπεται» ενώ οι υπόλοιποι της ομάδας διακόπτουν την παράσταση μέχρι που τους μαζεύει η αστυνομία. Στη Νέα Υόρκη ο αξιοσέβαστος διανοούμενος και άνθρωπος των γραμμάτων Arthur Cravan σοκάρει το πουριτανικό κοινό του προσφέροντας τους μια βαλίτσα με λερωμένα εσώρουχα. Άλλοι γδύνονται μπροστά στους θεατές ή διαπράττουν «εγκλήματα» των ποινικών κωδίκων της εποχής προσβάλλοντας το βασιλικό θεσμό , το στρατό,τα κοινοβούλια για να συλληφθούν αμέσως μετά και να καταδικαστούν σε πρόστιμα και πρόσκαιρες κρατήσεις, όπως ο George Grosz και ο Wielad Herzfelde το 1921.

Mέχρι τότε όμως το Dada θα έχει ήδη αρχίσει να παρακμάζει. Αρκετοί καλλιτέχνες στο Βερολίνο αηδιασμένοι από την ταραχώδη πολιτική ζωή της Γερμανίας ασπάζονται τον κομμουνισμό ελπίζοντας να βρουν μια λύση. Έρχονται έτσι σε αντίθεση με τον απολιτικό χαρακτήρα του Ντανταιστικού πυρήνα της Ζυρίχης. Ο George Grosz που θα μπει στο κίνημα ταυτόχρονα με την εγγραφή του στο Κομμουνιστικό Κόμμα θα αποκληθει περιπαιχτικά από τους υπόλοιπους ντανταιστές "Propagandada". Οι performers μπαίνουν στη διαδικασία του φτηνού εντυπωσιασμού , το κοινό προσέρχεται μαζικά στις εκδηλώσεις περισσότερο για να γελάσει παρά για να προβληματιστεί. Ο Τζαρά θα πει στα 1920 ότι το Dada έχει καταντήσει «ανθούσα επιχείρηση» για τους ιερουργούς του. Οι λόγοι που προτείνονται είναι πολλοί. Ο σημαντικότερος κατά τη γνώμη μου είναι ένας. Το τέλος του πολέμου φέρνει και το τέλος του κύριου λόγου ύπαρξης του dada. Το dada ήταν ένα προιόν του «παλιού κόσμου» , η άρνηση του και ταυτόχρονα η σηματοδότηση του τέλους του. Η λήξη του Α’ παγκοσμίου πολέμου θα βρει τη γη αλλαγμένη.Νέες ισορροπίες και ολότελα καινούργιες συνθήκες θα μεταλλάξουν τον κόσμο καθοριστικά. Νέες μορφές τέχνης απαιτούνταν για να εκφράσουν τις ριζοσπαστικές αλλαγές. Οι περισσότεροι αξιόλογοι αντιπρόσωποι του θα απορροφηθούν από άλλα καλλιτεχνικά ρεύματα ( πχ σουρρεαλισμός) ενώ το φάντασμα του ντανταισμού θα αποκτήσει διαστάσεις θρύλου. Οι τεχνικές των αντιπροσώπων του θα επηρεάσουν καθοριστικά κάθε λογής καλλιτέχνες. Οι beatniks θα εξελίξουν τα τυχαία ποιήματα με τη μεθοδο cut up and fold in. Oι νεορεαλιστές θα βροντοφωνάξουν την προσήλωση τους στο Νταντά, ενώ σωρεία πνευματικών ανθρώπων θα αυτοαποκληθούν «νεοντανταιστές». Οι τεχνικές του κολλάζ και του φωτομοντάζ θα υιοθετηθούν από pop artists και τα extreme events θα αντιγραφούν από δεκάδες performers στο δευτερο μισό του 20ου αιώνα.

Και πόσο επίκαιρα είναι όλα αυτά σήμερα; Όσο η συλλογικότητα και το άτομο θα συγκρούονται παράγοντας νέα σύνολα, φρικτά ή μεγαλειώδη, θα υπάρχει η ανάγκη για την ριζοσπαστική αμφισβήτηση, την αναρχική δημιουργία, το δημιουργικό γκρέμισμα των δομών που συνθλίβουν την διαφορετικότητα .Στον σύγχρονο κόσμο όπου η κυρίαρχη πάλη μεταξύ τρομοκρατίας και κράτους επιζητεί εναγωνίως την συναίνεση της κοινωνίας για να μετατρέψει ξανά τον κόσμο σε ένα γιγάντιο νεκροταφείο η επανάσταση ενάντια στον κολλεκτιβισμό είναι η μόνη λύση. Και τούτη η επανάσταση έχει ανάγκη από ένα καλλιτεχνικό επίχρισμα. Ίσως σήμερα, 90 χρόνια μετά την γέννηση της, 86 χρόνια μετά το τέλος της, η σατιρική τρέλα του dada να είναι τελικά περισσότερο απαραίτητη απ΄όσο νομίζουμε.

Πηγές: Τσεκάρετε το Dadaism του Dietmar Elger (για κατοίκους εξωτερικού καθώς στην Ελλάδα δεν ξερω αν πωλείται παρά μόνο μέσω ιντερνετ). Από μεταφρασμένα ρίξτε μια ματιά στα Μανιφέστα του Ντανταισμού του Τριστάν Τζαρά, εκδόσεις Αιγόκερως.