Περί αποκέντρωσης στην εκπαίδευση

Πριν από κάποιους μήνες είχα γράψει ένα κείμενο προς δημοσίευση στο περιοδικό Libertalia, που δυστυχώς δε φαίνεται να απογειώνεται στο άμεσο μέλλον. Το κείμενο αφορούσε το αίτημα της απελευθέρωσης της παιδείας από τους γραφειοκρατικούς μηχανισμούς του κράτους και της εφαρμογή του συστήματος των κουπονιών εκπαίδευσης.

Τα δυο αυτά αιτήματα, ισχυρίζομαι στο κείμενο, μπορούν εύκολα να υιοθετηθούν και από τους (μη-κρατικιστές) σοσιαλδημοκράτες και να αποτελέσουν κοινό τόπο πολιτικής δράσης μεταξύ σοσιαλδημοκρατών και φιλελευθέρων. (Να σημειώσω εδώ ότι την ίδια άποψη εκφράζουν και οι Τ. Μίχας και Δ. Σκάλκος στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο τους ‘Φιλελεύθερη Σοσιαλδημοκρατία’.)

Οι τελευταίες δηλώσεις του Γ. Παπανδρέου έρχονται μάλλον να επιβεβαιώσουν αυτή τη θέση - ελπίζω μόνο να μην τις παρασύρει, και αυτές, η κρατικίστικη παλίρροια του κομματικού μηχανισμού του ΠΑΣΟΚ.

Ακολουθεί το κείμενο: Περί αποκέντρωσης στην εκπαίδευση – κοινός στόχος φιλελεύθερων και σοσιαλδημοκρατών

Οι τελευταίες μετρήσεις της (OECD) PISA επιβεβαιώνουν την απογοητευτική κατάσταση του Ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. Σε όλους τους τομείς που μετρήθηκαν (μαθηματικά, ανάγνωση, επιστήμες, επίλυση προβλημάτων) η Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις της κατάταξης, λίγο πιο πάνω από την Τουρκία και το Μεξικό. Στις πρώτες θέσεις βρίσκονται η Φινλανδία, η Κορέα, το Χονγκ Κονγκ και η Ολλανδία, με την Φιλανδία να κυριαρχεί σχεδόν σε όλους τους τομείς.

Είναι αλήθεια ότι οι χώρες αυτές αφιερώνουν πολύ μεγαλύτερο κομμάτι των δημόσιων δαπανών τους στην εκπαίδευση . Αν όμως λάβουμε υπόψη μας τα ποσά που ξοδεύει η ελληνική οικογένεια στην παραοικονομία της εκπαίδευσης (εκτιμούνται στο 30% των συνολικών δημόσιων δαπανών ), τότε το χρηματικό ποσό που αντιστοιχεί σε κάθε μαθητή είναι αναλογικά ισοδύναμο, και σε κάποιες περιπτώσεις μεγαλύτερο, του χρηματικού ποσού που διατίθεται στους μαθητές των χωρών που βρίσκονται στις πρώτες θέσεις της κατάταξης. Αν υπολογίσουμε τον αριθμό των μαθητών που αντιστοιχούν ανά δάσκαλο (Ελλάδα: 10, Φιλανδία: 14.3, Ολλανδία: 15.9) τότε θα δούμε ότι και η ανεπάρκεια διδακτικού προσωπικού ως πιθανή εξήγηση δεν επαληθεύεται.

Η μεγάλη διαφορά του Ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος είναι ο συγκεντρωτικός του (σοβιετικού τύπου) χαρακτήρας . Ενώ για παράδειγμα στη Φιλανδία 64% των αποφάσεων παίρνεται σε τοπικό επίπεδο και 36% σε επίπεδο σχολείου (Σουηδία: 22% και 66% αντίστοιχα), στην Ελλάδα μόνο το 23% των αποφάσεων ανήκει στο σχολείο, ενώ όλες οι υπόλοιπες παίρνονται σε περιφερειακό και κεντρικό επίπεδο . Και στην εκπαίδευση συνεχίζουμε να πιστεύουμε ότι η κεντρική εξουσία πρέπει να έχει τον πρώτο λόγο.

Αν και σχεδόν όλες οι ιδεολογικές πτέρυγες έχουν πλέον υιοθετήσει το φιλελεύθερο αίτημα για περισσότερη αποκέντρωση, καμία από τις μέχρι τώρα κυβερνήσεις δεν έχει τολμήσει να παραχωρήσει τον έλεγχο του εκπαιδευτικού συστήματος στις τοπικές κοινωνίες και τα σχολεία. Σήμερα όμως που η γνώση είναι ίσως το σημαντικότερο κομμάτι της οικονομίας, και σε μια εποχή που η πολυπολιτισμικότητα και τα ανοιχτά σύνορα έρχονται να κυριαρχήσουν, το αίτημα της αποκέντρωσης της εκπαίδευσης είναι πιο επίκαιρο από ποτέ .

Το ερώτημα που απασχολεί είναι το πώς μπορεί να συνδυαστεί το φιλελεύθερο αίτημα για περισσότερη αποκέντρωση και μεγαλύτερη ελευθερία επιλογής, με τη σοσιαλδημοκρατική αντίληψη περί ισότητας των ευκαιριών και στήριξης των μαθητών που προέρχονται από οικογένειες χαμηλότερων εισοδημάτων. Όσο κι αν ακούγεται παράδοξο, η λύση ήρθε από τον ‘νεοφιλελεύθερο’ M. Friedman το 1955 . Λύση που βασίζεται σε μια ιδέα του αμερικάνου επαναστάτη Thomas Paine και εφαρμόζεται με τοπικές παραλλαγές (μεταξύ άλλων) στην ‘σοσιαλδημοκρατική’ Σουηδία, την Ολλανδία, τη Χιλή, τη Νέα Ζηλανδία .

Το σύστημα των ‘κουπονιών εκπαίδευσης’ (education vouchers) βρίσκεται στον κοινό τόπο ανάμεσα στο φιλελευθερισμό και τη σοσιαλδημοκρατία. Οι μαθητές δεν κατατάσσονται σε σχολεία ανάλογα με τη διεύθυνση κατοικίας τους και τα σχολεία παύουν πλέον να χρηματοδοτούνται άμεσα από το κράτος. Αντί αυτού, κάθε γονέας λαμβάνει από το κράτος ένα ‘κουπόνι εκπαίδευσης’ που αντιστοιχεί σε κάποιο χρηματικό ποσό (ανάλογο με αυτό που ξοδεύει σήμερα το κράτος ανά μαθητή) και τα σχολεία είναι πλέον ελεύθερα να ζητήσουν δίδακτρα. Ο γονέας είναι απόλυτα ελεύθερος να επιλέξει το σχολείο που θα φοιτήσει το παιδί του και ‘πληρώνει’ το σχολείο της επιλογής του με το κουπόνι που έχει στη διάθεσή του. Κάθε σχολείο επιστρέφει τότε το κουπόνι στην αντίστοιχη κρατική υπηρεσία και λαμβάνει το χρηματικό ποσό που του αντιστοιχείix.

Κι ενώ το σύστημα αυτό δεν αυξάνει τις δημόσιες δαπάνες, συνοδεύεται από πραγματικά οφέλη για τους μαθητές και τους γονείς τους. Η πλήρης αποκέντρωση που προωθείται με την εφαρμογή του, δίνει τη δυνατότητα στους γονείς των μαθητών να έχουν πραγματικό ρόλο στην εκπαίδευση των παιδιών τους, πράγμα που, όπως δείχνουν οι περισσότερες μελέτες , είναι συνδεδεμένο με βελτίωση των επιδόσεων των μαθητών. Ο ανταγωνισμός θα οδηγήσει σε αυξημένη ποιότητα των προσφερόμενων υπηρεσιών από πλευράς σχολείων, μεγαλύτερη ικανοποίηση από πλευράς πελατών-μαθητών και χαμηλότερο κόστος σπουδών. Η αποκέντρωση κι ο ανταγωνισμός τείνουν να έχουνε καλύτερα αποτελέσματα από τα μονοπώλια. Τα σχολεία και οι δάσκαλοί τους θα έχουν στόχο την ικανοποίηση των πελατών τους, τους γονείς και τα παιδιά τους, και όχι την ικανοποίηση των απαιτήσεων της κεντρικής γραφειοκρατίας.

Το σύστημα των κουπονιών δεν είναι μόνο πιο αποδοτικό, αλλά και πιο δίκαιο. Ανοίγει τις πόρτες των καλών ιδιωτικών και δημόσιων σχολείων ακόμα και στις οικογένειες εκείνες που σήμερα έχουν μηδενική πρόσβαση σ’ αυτά, είτε γιατί η διεύθυνσή τους αντιστοιχεί σε σχολεία χαμηλού επιπέδου, είτε γιατί ο οικογενειακός προϋπολογισμός τους δεν το επιτρέπει. Οι πολιτισμικές, εθνικές και θρησκευτικές μειονότητες δε θα είναι πλέον αναγκασμένες να υποβάλουν τα παιδιά τους στη δοκιμασία της κατήχησης που σήμερα επιβάλει η κεντρική εξουσία. Κι ας μην ξεχνάμε ότι θα απάλλασσε τους γονείς που ήδη στέλνουν τα παιδιά τους σε ιδιωτικά σχολεία από το βάρος του διπλού κόστους.

Ένα τέτοιο αποκεντρωμένο σύστημα όμως για να φέρει πραγματικά αποτελέσματα πρέπει να καλύπτει ορισμένες προϋποθέσεις . Τα κουπόνια πρέπει να είναι διαθέσιμα σε όλους τους μαθητές που δικαιούνται (ή υποχρεώνονται) σήμερα να φοιτούν στα δημόσια σχολεία. Το χρηματικό ποσό που τους αντιστοιχεί πρέπει να είναι αρκετό για να καλύψει μια υψηλής ποιότητας εκπαίδευση. Η πολιτεία πρέπει να αποσυρθεί πλήρως από την κατάρτιση του προγράμματος σπουδών που ακολουθεί το κάθε σχολείο. Να περιορίσει το ρόλο της στον καθορισμό των γενικών στόχων που θα πρέπει να καλύπτουν τα προγράμματα αυτά, στην αξιολόγησή τους και στην ενημέρωση των γονιών για τις διαθέσιμες επιλογές. Ανάγκες που ωστόσο θα καλυφτούν γρήγορα από τη σύγχρονη τεχνολογία και τους μηχανισμούς της αγοράς. Είναι προφανές ότι ο γραφειοκρατικός μηχανισμός του υπουργείου Παιδείας θα πρέπει να περιοριστεί στο απαραίτητα αναγκαίο.

Υπάρχουν κάποιοι που υποστηρίζουν ότι τα δημόσια σχολεία θα υποφέρουν και δε θα καταφέρουν να ανταπεξέλθουν στις απαιτήσεις ενός τέτοιου συστήματος. Δεν είναι καθόλου απίθανο κάποια από αυτά τα σχολεία να κλείσουν και είναι βέβαιο ότι τα συνδικάτα των δασκάλων, τον πρώτο καιρό τουλάχιστο, θα αντιδράσουν έντονα σε κάθε προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση. Φαινόμενα που σίγουρα όμως θα είναι πρόσκαιρα. Η πλειονότητα των σχολείων θα προσαρμοστεί στις καινούριες συνθήκες, βελτιώνοντας τις επιδόσεις της, και οι δάσκαλοι θα αρχίσουν να απολαμβάνουν την ελευθερία τους να καθορίζουν αυτοί, και όχι οι κυβερνητικοί γραφειοκράτες, το πως θα κάνουν καλύτερα τη δουλειά τους, προς όφελος δικό τους και των μαθητών τους.

Η αποκέντρωση και η απελευθέρωση της εκπαίδευσης από την κρατική γραφειοκρατία είναι κεντρικό αίτημα φιλελεύθερων και σοσιαλδημοκρατών και πρέπει, με ταχύτατους ρυθμούς, να υλοποιηθεί. Για τους ίδιους ακριβώς λόγους που κανείς θέλει το διαχωρισμό εκκλησίας και κράτους, θα πρέπει να ζητάει και το διαχωρισμό παιδείας και κράτους. Δεν έχει άλλωστε νόημα να αγωνίζεται κανείς για την απελευθέρωση της αγοράς και να επιτρέπει στο κράτος τον πλήρη έλεγχο της παιδείας.

Το πλήρες κείμενο σε μορφή pdf, με αναφορές και σημειώσεις, μπορείτε να κατεβάσετε εδώ:
Περί αποκέντρωσης στην εκπαίδευση – κοινός στόχος φιλελεύθερων και σοσιαλδημοκρατών