Περί Ιστορίας και Μυθολογίας το ανάγνωσμα

Αφού ξεκαθαρίσω ότι δεν έχω παρακαλουθήσει σχεδόν καθόλου την διαμάχη για το βιβλίο της Στ Δημοτικού, θα ήθελα να παραθέσω ορισμένες σκέψεις μου για το πως βλέπω το θέμα των σχολικών ιστορικών βιβλίων.

1. Κατ΄εμέ τα σχολικά βιβλία ιστορίας έχουν διττό ρόλο. Επιφανειακά είναι βιβλία ιστορίας, αλλά στην βαθύτερη τους διάσταση είναι βιβλία μυθολογίας και διάπλασης εθνικής συνείδησης. Υπό αυτή την έννοια η ιστορία δεν είναι απλή καταμέτρηση γεγονότων, αλλά κατασκευή ρόλων και αφηγημάτων στα οποία υπάρχουν ήρωες και αντιήρωες, καλοί και κακοί, ιδέες που είναι υποτίθεται προαιώνιες κοκ.

Πολύ πιο συγκεκριμένα, οι ιστορίες του ελληνικού σχολείου είναι και ιστορίες, αλλά και εγχειρίδια για το τί σημαίνει να είσαι Έλληνας, ποιος είναι ο ρόλος των Ελλήνων στο διεθνές γίγνεσθαι ή ακόμα και πιο αταβιστικά, ποιοι είναι φίλοι μας και οι εχθροί μας κοκ.

2. Γενικότερα υπάρχει μια αντίληψη από τους κριτικούς του βιβλίου ότι ορισμένα γεγονότα είναι απλά και πρέπει να περιγράφονται όπως έχουν. Μαζί με αυτό υπάρχει μια γενικότερη αντίληψη -πιστεύω- ότι η αλήθεια είναι απλή και εύκολα ανακαλύψιμη. Αν και είμαι οπαδός της μίας και αντικειμενικής αλήθειας που υπάρχει αυτόνομη από τις αντιλήψεις μας, είμαι εξαιρετικά επιφυλακτικός στο πόσο εύκολο είναι να ανακαλυφθεί αυτή. Πιο πρακτικά, δε νομίζω ότι κανείς μπορεί να ανακαλύψει την μία και αντικειμενική αλήθεια από τα σχολικά βιβλία όσο καλά και με καλές προθέσεις έχουν γραφτεί αυτά. Θέλει ζόρι και προσπάθεια, χρόνο και τριβή με το γνωστικό αντικείμενο για να φτάσει κάποιος πραγματικά κοντά στην αλήθεια.

3. Η πιο αποτελεσματική προπαγάνδα και μυθοπλασία δεν στηρίζεται σε ψευδή γεγονότα. Στηρίζεται σε αληθινά γεγονότα. Αυτό που κάνει τα αληθινά γεγονότα να υποστηρίζουν μυθολογίες όμως είναι η απομόνωση τους από το ευρύτερο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο ή/και η αποσιώπηση άλλων γεγονότων τα οποία αν έμπαιναν δίπλα θα μας οδηγούσαν σε διαφορετικά συμπεράσματα.

Πχ, οκ, να γράψει ο ιστορικός ότι οι Τούρκοι έριξαν τους Έλληνες στη θάλασσα στην Σμύρνη. Να γράψει ότι φάγαμε τους Ιταλούς λάχανο. Και τα δύο γεγονότα ενισχύουν δύο στερεότυπα που είναι εξαιρετικά ισχυρά ανάμεσα μας: Το στερεότυπο της μικρής Ελλάδας που χάρη στην ψυχή της νικάει τους ισχυρούς (ασχέτως αν αριθμητικά όπως έχω δείξει αλλού, οι Ιταλοί δεν είχαν ιδιαίτερο πλεονέκτημα) και το στερεότυπο των αιμοσταγών Τούρκων που είναι βάρβαροι και μας έχουν κάνει πλείστες όσες αδικίες.

Πλην όμως, πιστεύω πως η σχέση μας με τους Τούρκους είναι πιο πιο βαθιά και γκρίζα από αυτή που αφήνεται να εννοηθεί από τα στερεότυπα. Ανάμεσα στα ερωτήματα που οι προσωπικές μου ανησυχίες θα με οδηγήσουν στο μέλλον είναι το πόσο ειρηνική ήταν η συνύπαρξη μας κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, το πόσο ανεκτικοί οι Τούρκοι επικυρίαρχοι μας (υποψιάζομαι από αρκετά ως πολύ και στα δύο), το πόσο υπαρκτή ήταν η εθνική συνείδηση -κυρίως σε αγροτικούς πληθυσμούς (φαντάζομαι ελάχιστα), το πόσο και ποιου αίμα έχει χυθεί από μας στη διάρκεια της δικής μας εθνικής ολοκλήρωσης (κόντρα στο αίμα που χύσαμε εμείς ενώ οι Τούρκοι έπλαθαν τη δική τους εθνική ταυτότητα υπό την ηγεσία του Κεμάλ) από την άλωση της Τριπολιτσάς μέχρι την απελευθέρωση των Ελληνικών εδαφών κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων. Κάτι μου λέει πάντως, ότι οι Έλληνες δεν συμπεριφέρθηκαν ως ευγενείς ιππότες που άγγιξαν με στοργή τα μέλη των άρτι απελευθερωμένων πληθυσμών που τύχαινε να είναι αλλόθρησκοι ή/και αλλοεθνείς.

Όλα τα παραπάνω υποψιάζομαι ότι είναι ερωτήσεις που δεν εμπεριέχουν βολικές απαντήσεις για τους αυτόκλητους υπερασπιστές της εθνικής παράδοσης. Και φυσικά δεν πρόκειται για ερωτήματα που τους ανησυχούν ότι δεν υπάρχουν στο εγχειρίδιο της ιστορίας.

Αν όμως υπήρχαν αυτά τα ερωτήματα, η εικόνα που θα έδιναν θα ήταν πολύ πιο γκρίζα και όχι τόσο απλοϊκή απλοϊκή όσο αυτη που δινεται ακομα και απο τούτο το υποτιθεμενο μπασταρδεμένο βιβλίο ιστορίας. Θα ήταν σαν τη διαφορά μεταξύ μιας ταινίας του Μπέρκμαν με τα ερωτήματα, τα πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης και τον πλούσιο προβληματισμό που προσφέρει και μιας περιπετειώδους ταινίας του Χόλυγουντ με τους ήρωες που πρέπει να σκοτώσουν και τους κακούς που πρέπει να σκοτωθούν.

4. Τώρα, έχοντας κριτικάρει την σχολική ιστορία ως παραγωγό μυθοπλασιών, θα ήθελα να πω ότι δεν είμαι εναντίον της παραγωγής μυθοπλασίας. Ούτε και πιστεύω ότι το σχολικό βιβλίο της ΣΤ δημοτικού πρέπει να ασχολείται με τις δικές μας γκρίζες σελίδες. Δεν είναι ερωτήματα για ένα παιδί 10 χρονώ. Τα σχολικά βιβλία απευθύνονται στον χαμηλότερο δυνατό παρονομαστή και είναι πολύ δύσκολο να μην είναι νοθευμένα ή απλοϊκά. Και ως ένα βαθμό, ναι, χρειάζεται τα σχολικά μας βιβλία να δημιουργούν εθνική συνείδηση. Ούτως ή άλλως αμφιβάλλω αν μπορεί να δημιουργηθεί το ουδέτερο σχολικό βιβλίο που θα είναι πραγματικά αντικειμενικό.

Εφόσον όμως συνειδητοποιημένα αποδεχόμαστε ότι επιδιδόμαστε σε μυθοπλασία και παραγωγή εθνικής συνείδησης, θα ήθελα να πω ότι αυτή η εθνική συνείδηση που θα μεταδίδεται, θα πρέπει να ενέχει και ορισμένες αξίες τις οποίες το ελληνικό κράτος του 21ου αιώνα θα πρέπει να προασπίζει. Ναι, να υπάρχει εθνική υπερηφάνεια για την Ελλάδα και την πλούσια και ξεχωριστή ιστορία της. Αλλά ταυτόχρονα να μην παράγεται μίσος για τους γείτονές μας, να υπάρχει αντίληψη της περιπλοκότητας της ανθρώπινης κατάστασης και, πιο σημαντικά, να υπάρχει και κοσμοπολίτικη περηφάνεια και σεβασμός για τις κατακτήσεις και την διαφορετικότητα του ανθρώπινου είδους συνολικά.

Στον βαθμό λοιπόν που το συγκεκριμένο βιβλίο κινείται προς αυτή την κατεύθυνση, πρόκειται για θετικό βήμα. Και αν αυτές οι ιδέες με καθιστούν όργανο της παγκοσμιοποίησης του Ουγγροεβραίου Σόρος , ας είναι.