Όχι στην φορολογία χωρίς λογοδοσία

Αυτό τουλάχιστον ήταν το σύνθημα των αμερικανών επαναστατών από το 1763: no taxation without represenation - ας μην ξεχνάμε τότε ότι το κοινοβούλιο είχε κατά κύριο λόγο εξελεγκτικό χαρακτήρα. Το σύνθημα αυτό είναι παρά ποτέ επικαιρο μετά από την φορολογική επιδρομή στα κεφάλια δικαίων και αδίκων της κυβέρνησης που προσπαθεί με κάθε μέσο - θεμιτό ή αθέμιτο - να κλείσει τον προϋπολογισμό, την εκτέλεση του οποίου επικαλέστηκε πέρυσι ως δικαιολογία για να κάνει εκλογές παρά τα όσα ορίζει το Σύνταγμα και πριν την λήξη της τετραετίας. Η κυβέρνηση σήμερα ζητά περισσότερα λεφτά από τους πολίτες. Αλλά δεν μας εξηγεί πού πάνε αυτά τα λεφτά - το ιστορικό αυτής της κυβέρνησης βέβαια δεν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικό για το πού πάνε τελικά τα λεφτά – φιέστες στην Eurovision, εφοπλιστές που παίρνουν αναθέσεις σε στημένους διαγωνισμούς, δομημένα ομόλογα, κρατική διαφήμιση στα έντυπα που στηρίζουν κομματικά την κυβέρνηση κ.ο.κ. Έτσι όμως καταστρατηγείται μια βασική αρχή της δημοκρατίας, η λογοδοσία, του κυβερνήτη απέναντι στον κυβερνώμενο.

Σύμφωνα με ένα δημοφιλή ορισμό της δημοκρατίας, δημοκρατία είναι «το πολίτευμα που άρχει ο δήμος/λαός». Αλλά τι σημαίνει αυτό στην πραγματικότητα; Αν αποστεώσουμε την λέξη λαός και την κάνουμε ένα άυλο και μεταφυσικό δημιούργημα, ερχόμαστε μπροστά στην έννοια που τόσο πολύ γίνεται κατάχρησή της. Όλα γίνονται για τον λαό και στο όνομα του λαού. Λαός δεν είναι πια εγώ, εσύ, ο γείτονας, αλλά μια άλλα έννοια που πρέπει να διαφυλάξουμε ως κόρη οφθαλμού. Αλλά σε τι διαφέρει τότε η ελεώ Θεού μοναρχία από την ελεώ λαού μοναρχία και τι κοινό έχουν τα δυο πρώτα πολιτεύματα με την δημοκρατία; Η δημοκρατία ως πολίτευμα λειτουργεί με κάποιες αρχές: μια από τις βασικές αρχές της δημοκρατίας είναι η λογοδοσία. Η επίκληση του λαού μεταθέτει την λογοδοσία από τα πραγματικά πρόσωπα σε ένα αόριστο συλλογικό – ένα ψιλό φάντασμα. Μπορεί το πρόβλημα αυτό να μην υπήρχε στην αρχαία άμεση δημοκρατία, αλλά στην σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία ναι μεν δεν ξημεροβραδιαζόμαστε στις συνελεύσεις του δήμου όπως κάποτε – ούτε όλοι μπορούν, ούτε όλοι θέλουν - αλλά ο ρόλος μας ως πολιτών δεν μπορεί να περιορίζεται σε μια μετάβαση ως το τοπικό εκλογικό μας κέντρο κάθε τέσσερα χρόνια!

Θα πει κανείς: μα καλά, δεν εμπιστεύεστε την κυβέρνηση; Η απάντηση είναι όχι, και όχι μόνο γιατί δεν ζούμε σε αγγελικά πλασμένο κόσμο. Αν εμπιστευόμασταν τυφλά την κυβέρνηση πρώτα-πρώτα δεν θα μπαίναμε καν στον κόπο να ψηφίσουμε. Το πολίτευμα που ο λαός εμπιστεύεται τυφλά την κυβέρνηση του λέγεται πεφωτισμένη δεσποτεία. Τι το κακό θα πει κανείς; Ίσως τίποτα, αλλά, αλήθεια, πόσο συχνά βρίσκονται αυτοί οι πεφωτισμένοι; Και αν στην δημοκρατία ισχύει ότι οι χίλιοι έστω μέτριας ευφυίας άνθρωποι εργάζονται συλλογικά για να λύσουν ένα πρόβλημα, πόσο πιο καλά μπορεί να το κάνει ένας ιδιοφυής μόνος του; Αλλά και καλύτερος να είναι ο ένας από τους χίλιους, κάποιο λάθος θα κάνει πάντα – ανθρώπινα τα λάθη. Πόσο πιο εύκολο είναι, όμως, να το διορθώσει νωρίς αν του το υποδείξει κάποιος νωρίς. Χωρίς ανατροφοδότηση με σχόλια, ιδέες, αντιδράσεις από τους γύρω μας και η πιο καλή ιδέα είναι καταδικασμένη να αποτύχει.

Αλλά κι επειδή ο ανθρώπινος βίος είναι άστατος και οι άνθρωποι υποκύπτουν σε πειρασμούς, αν δεν έχουμε τυφλή εμπιστοσύνη ούτε στον εαυτό μας, σε ποιον μπορούμε να έχουμε; Μήπως δεν κινδυνεύουμε πάλι να την πάθουμε όπως οι Αζτέκοι: ο Κορτές κατάκτησε το Μεξικό με 400 άνδρες, περικυκλωμένος από εκατομμύρια Αζτέκους που δεν μπορούσαν να κουνήσουν ούτε το δακτυλάκι τους, απλά γιατί ο Κορτές είχε πάρει όμηρο τον θεό-αυτοκράτορα;

Ας υποθέσουμε ότι έχουμε μια «δημοκρατία» που αποτελείται από τον Νίκο, τον Γιώργο και τον Τάκη. Κι ας υποθέσουμε πάλι προς στιγμήν ότι ξεπερνιέται το οξύμωρο και η πλειοψηφία αποφασίζει ότι είναι «δημοκρατικό της δικαίωμα» να μην δίνει λόγο για τα κρατικά λεφτά που ξοδεύει, όποιος κυβερνά κάθε φορά, στους ψηφοφόρους/φορολογούμενους. Ας πούμε τώρα ότι κυβερνά ο Νίκος με την ψήφο του Γιώργου. Αν ο Τάκης δεν έχει κανένα δικαίωμα ελέγχου στα λεφτά που του παίρνει ο Νίκος ως κυβέρνηση, πώς να μην μπει ο Νίκος στον πειρασμό να παίρνει αυτά τα λεφτά που δίνει ο Τάκης, να δίνει το 90% στον εαυτό του και το 10% στον Γιώργο να τον ψηφίσει; Στην σχολή της public choice υπάρχει και όρος για αυτό το φαινόμενο: λέγεται προσοδοθηρία. Αλλά κι από την άλλη, ο Τάκης γιατί να μην αντιδράσει βίαια στα λεφτά που του ζητάνε συνέχεια χωρίς αντίκρυσμα; Με βάση έναν όμορφο ορισμό του Popper, δημοκρατία είναι το πολίτευμα που «δεν χρειάζεται βια για να αλλάξει η κυβέρνηση».

Η δημοκρατία είναι δύσκολη στην εφαρμογή της ως πολίτευμα: δεν υπάρχει ένα πολίτευμα που εξ ορισμού λέγεται δημοκρατικό και ένα που εξ ορισμού λέγεται τυραννικό. Η εφαρμογή στην πράξη ενός πολιτεύματος το κάνει να πλησιάζει περισσότερο ή λιγότερο προς ένα ιδεώδες. Η δημοκρατία είναι δύσκολη γιατί και ο συμβιβασμός των προτιμήσεων πολλών διαφορετικών ατόμων είναι δύσκολος. Ένα πολίτευμα που δεν υπάρχει λογοδοσία μπορεί να είναι πολλά πράγματα, αλλά δεν μπορεί να είναι δημοκρατικό. Αν κάποιοι, όπως ο Arrow, έχουν φτάσει να πουν ότι στην πράξη είναι αδύνατη η δημοκρατία και σε αντίστοιχες συλλογιστικές στηρίχτηκε ο Καρλ Σμιτ για να υποστηρίξει ότι η τυραννία είναι το μόνο δυνατό πολίτευμα εμείς θα διαφωνήσουμε: η δημοκρατία εκπαιδεύει τους πολίτες της να λύνουν τις διαφορές του. Τους εκπαιδεύει να μαθαίνουν να συνδιαλλάσονται. Η δημοκρατία δημιουργεί ήθος. Και το δημιουργεί όταν στηρίζεται σε αρχές – μια βασική αρχή είναι λοιπόν και αυτή: η λογοδοσία του κυβερνήτη απέναντι στον κυβερνώμενο.