Φυσικές καταστροφές και αγορά

Με αφορμή την τραγωδία του τυφώνα Κατρίνα και την απαράδεκτα κακή αντίδραση του αμερικανικού κρατικού μηχανισμού σε όλα τα επίπεδα, θα ήταν εξίσου εύκολο με τις κραυγές από τα αριστερά (περί ρατσισμού, αυταρχισμού, ιμπεριαλισμού κτλ) ή τις αστειότητες των υπερσυντηρητικών και των θρησκόληπτων να προσθέσουμε κι άλλες κατηγορίες απέναντι στο σύγχρονο αμερικανικό κράτος, που όπως όλα τα κράτη ούτε είναι τέλειο ούτε θα γίνει ποτέ. Οι κατηγορίες όμως αυτή τη στιγμή δεν έχουν κανένα όφελος. Όταν δεν κατευθύνονται από πολιτικές σκοπιμότητες, γίνονται περισσότερο για ιδεολογική αυτοεπιβεβαίωση του κατήγορου και την κολακεία όσων ήδη συμπλέουν μαζί του. Υπάρχει ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων αυτών των κατηγοριών. Δεν έχουν τίποτα θετικό να προτείνουν πέρα από γενικόλογα ευχολόγια.

Τα προβλήματα προετοιμασίας για φυσικές καταστροφές είναι ένα ιδιαίτερα περίπλοκο αντικείμενο. Ακόμα και στο πλουσιότερο κράτος στο κόσμο οι πόροι είναι πεπερασμένοι. Ποτέ δεν είναι δυνατόν να καλυφθούν όλες οι ανάγκες και να είναι παντού προετοιμασμένοι για τα πάντα. Είναι δεδομένο ότι με βάση τους υφιστάμενους πόρους (που δεν μπορεί να είναι υπερβολικοί ώστε να στραγγίζουν μια οικονομία από την δυναμικότητά της και τις αναπτυξιακές της προοπτικές) πρέπει να γίνει η καλύτερη δυνατή αξιολόγηση των αναγκών, ιεράρχηση των προτεραιοτήτων και κατανομή των κονδυλίων. Η Λουϊζιάνα ή η Φλόριντα πρέπει να δώσουν μεγάλυτερη σημασία στην αντιμετώπση των τυφώνων, η Ιαπωνία ή Ελλάδα στους σεισμούς, η Καλιφόρνια στις πυρκαγιές (και τους σεισμούς) κτλ.

Με ποιό κριτήριο όμως θα κατανεμηθούν οι πόροι; Αυτό δεν μπορεί να είναι ούτε ο εύκολος λαϊκισμός των ΜΜΕ (που ειδικά μετά από εντυπωσιακά και συναισθηματικά φορτισμένα γεγονότα διαπράτει εγκλήματα σε βάρος της προσπάθειας ορθολογικής διαχείρησης των κινδύνων). Ούτε οι απαιτήσεις της κάθε γραφεικρατικής υπηρεσίας που υπερβάλλει και υπερτονίζει την σημασία της για να αποσπάσει μεγαλύτερες χρηματοδοτήσεις.

Το απαραίτητο κριτήριο που θα ορίσει τις προτεραιότητες και τις ενέργειες των μηχανισμών προστασίας είναι το οικονομικό κόστος κάθε καταστροφής. Σε μια Πολιτεία που απειλείται από τυφώνες, το οικονομικό κόστος τους (που αντικατοπτρίζεται στις ασφαλιστικές αποζημιώσεις, τα έξοδα της κινητοποίησης των σωστικών μέσων, την διαταραχή των οικονομικών μεγεθών κτλ) είναι αρκετά μεγάλο ώστε να δικαιολογεί επενδύσεις για την προστασία από αυτούς. Είναι ένα κόστος που μπορεί να μετρηθεί εκ των προτέρων όταν η ασφαλιστική υπολογίζει το ενδεχόμενο ρίσκο και όταν ο πελάτης το αποδέχεται*. Ειδικά σε μια εποχή σαν την δική μας με την ταχύτατη διάδοση της γνώσης, οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι και οι τεχνολογικές προσαρμογές μπορούν ταχύτατα να εκτιμηθούν και να ενσωματωθούν στο ρίσκο.

Σε μια άλλη περιοχή, όπου οι τυφώνες είναι ανύπαρκτο φαινόμενο, η επένδυση στην προστασία από αυτούς είναι μια προκλητική σπατάλη πόρων. Αν το χρήμα ήταν κρατική θρησκεία, τότε το κράτος θα έκανε ότι είναι δυνατόν να πετύχει βέλτιστη κατανομή πόρων, για να εξασφαλίσει τις μικρότερες δυνατές επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών (που αυξάνουν τα έξοδά του και μειώνουν τα έσοδά του). Αντίθετα όταν είναι έρμαιο ομάδων πίεσης, ιδεολογικών παρωπίδων, ανίκανων πολιτικών ή διαφθοράς τότε μόνο η τύχη σώζει από την καταστροφή.

Σε μια περιοχή αυξημένων τυφώνων, τα ασφάλιστρα για την κάλυψη της περιουσίας κάποιου για τους τυφώνες είναι πολύ ανεβασμένα (αφού είναι σίγουρο ότι η εταιρεία θα αναγκαστεί κάποια στιγμή να πληρώσει αποζημιώσεις). Το κόστος των ασφαλίστρων είναι ευθέως ανάλογο με τον κίνδυνο που διατρέχει το κάθε περιουσιακό στοιχείο. Και το κόστος των ασφαλίστρων έχει άμεση σχέση με την άνοδο του κόστους χρήσης του (πχ σπίτια, αυτοκίνητα, επιχειρήσεις κτλ). Σε μια ελεύθερη αγορά θα εντελώς αντιοικονομικό να μένει κανείς ή να στήνει την επιχείρησή του σε μια περιοχή απροστάτευτη από φυσικές καταστροφές, το κόστος των ασφάλιστρων τα καθιστά απαγορευτικά.

Μια τέτοια οικονομική συμπεριφορά θα είχε ως αποτέλεσμα την επένδυση από το κρατικό μηχανισμό της περιοχής σε μέτρα προστασίας της περιουσίας των πολιτών (αποτέλεσμα της πολιτικής πίεσης των κατοίκων αλλά και του ίδιου του μηχανισμού που βλέπει την πτώση εσόδων του), που θα είχε ως συνέπεια την μείωση του κόστους ζωής. Το πρόβλημα είναι όμως ότι ούτε παρατηρείται μια τέτοια ακριβώς συμπεριφορά, ούτε η αγορά είναι εντελώς ελεύθερη. Υπάρχουν όμως επιδράσεις που μεταβάλλουν τα δεδομένα.

Πχ. η επιδότηση για φτηνότερη κατοικία ή το πρόγραμμα εργατικών κατοικιών μπορεί να φαίνεται ένα πολύ αλτρουϊστικό πρόγραμμα κοινωνικής αλληλεγγύης. Κι όμως μπορεί να αποδεχτεί καταστροφικό και εγωϊστικό. Μειώνοντας τεχνητά το κόστος ζωής με αυτόν τον τρόπο, κάνει εκλυστική την διαβίωση σε ένα επικίνδυνο περιβάλλον παρά την ανυπαρξία προστασίας. Έτσι μειώνεται η πολιτική πίεση από τους κατοίκους για προστατευτικά έργα, δίοτι η παρέμβαση του κράτους κατήργησε την συσχέτιση του κινδύνου από τις καταστροφές με την οικονομική τους πραγματικότητα. Το έτσι κράτος αφήνεται ανενόχλητο να αποσπά πόρους για άσχετα θέματα (πχ μείωση των κονδυλίων του Μηχανικού για χρηματοδότηση του πολέμου ή παραμέληση των υπηρεσιών διάσωσης). Θα μπορούσε να ρίξει την τιμή, όχι μόνο τους φτωχούς αλλά για όλους, με την αύξηση της ασφάλειας και την μείωση του κόστους ασφάλισης.

Οι πολίτες δεν είναι δυνατόν να έχουν πλήρη γνώση της κάθε παραμικρή λεπτομέρειας που επηρεάζει την ζωή τους. Ούτε μπορούν οι αποφάσεις τους να έχουν πάντα πρόβλεψη όλων των δεδομένων που τους αφορούν. Έτσι γεννιέται ο μεγάλος πειρασμός του κρατικού πατερναλισμού, της αφαίρεσης δικαιωμάτων και ελευθεριών στο όνομα της ασφάλειας ή της προστασίας. Όμως το κράτος έχει αποδειχτεί ότι παράγει πολύ φτωχά αποτελέσματα. Η αποτυχία της πρόληψης και της αντιμετώπισης του πρόσφατου τυφώνα Κατρίνα είναι η αποθέωση του αναποτελεσματικού σχεδιασμού, της ευθυνοφοβίας και της σύγκρουσης αρμοδιοτήτων που είναι χαρακτηριστικά οποιουδήποτε γιγαντωμένου κράτους.

Η λύση δεν μπορεί να βρεθεί στους διαδρόμους του γραφειοκρατικού σχεδιασμού και στην ενίσχυση της κρατικής παρεμβατικότητας αλλά στην μετατροπή των προβλημάτων σε άμεσες οικονομικές επιλογές, αντιληπτές και με επίδραση στη ζωή του κάθε πολίτη. Για τον ίδιο λόγο πχ υπάρχει το bonus-malus στην ασφάλιση των αυτοκινήτων. Για να καθίστατα την σωστή συμπεριφορά οικονομικά συμφέρουσα. Μια πρόταση θα μπορούσε να είναι η υποχρεωτική ασφάλιση των βασικών περιουσιακών στοιχείων και υποχρεωτική ασφάλεια ζωής. Έτσι, αν η κατασκευή φραγμάτων που να άντεχαν σε τυφώνα κλίμακας 5, μείωνοντας τους κινδύνους μείωνε ταυτόχρονα και το κόστος ζωής (από την μείωση του ύψους των υποχρεωτικών ασφαλίστρων), τότε δεν θα ήταν δυνατόν για την κυβέρνηση να πάρει έστω και μισό δολλάριο για την χρηματοδότηση του πολέμου. Το ίδιο ισχύει και για την σωστή οργάνωση των υπηρεσιών αντιμετώπισης της καταστροφής. Αλλά και οι ίδιοι οι πολίτες θα λειτουργούσαν πιο υπεύθυνα. Ενώ η Νέα Ορλεάνη έχει χτυπηθεί και άλλες φορές από τυφώνες, επέμεναν να χτίζουν εύθαυστα ξύλινα σπίτια. Αν όμως έπρεπε να πληρώνουν μεγλύτερα ασφάλιστρα σε σχέση με πιο ασφαλείς κατασκευές, θα είχαμε πιο υπεύθυνη οικιστική συμπεριφορά, μικρότερες ζημιές και λιγότερα θύματα.

Τα υποχρεωτικά ασφάλιστρα εισάγουν μια ρεαλιστική εκτίμηση των επιπτώσεων κάθε οικονομικής συμπεριφοράς. Ουσιαστικά η επιδίωξή μας είναι ο περιορισμός του κόστους της πληροφορίας και των ανταλλακτικών εξόδων, που είναι οι λόγοι της μειωμένης αποτελεσματικότητας της αγοράς. Ο πολίτης που έρχεται σε άμεση επαφή με τα αποτελέσματα των ενεργειών του, γίνεται αναγκαστικά πιο υπεύθυνος, αφού δεν μπορεί τόσο εύκολα να κρυφτεί ως λαθρεπιβάτης. Αντιλαμβάνεται τις επιπτώσεις των ενεργειών του στους γύρω του ως δικό του οικονομικό κόστος. Γίνεται πιο ενεργός στην πολιτική του συμμετοχή, και δεν αφήνει άλλους να ορίζουν ανεύθυνα τους πόρους του.

Η δημοκρατική διακυβέρνηση, τα αυστηρά καθορισμένα ιδιοκτησιακά δικαιώματα, ο περιορισμός του κράτους από ρυθμιστικές παρεμβάσεις που να καταστρέφουν την ελευθερία της αγοράς και ειδικά η υγιής εύρωστη ασφαλιστική αγορά είναι οι μηχανισμοί που λειτουργούν εξισορροπιτικά αποτρέπουν τις ανεύθυνες κρατικές επιλογές. Αν το κράτος δεν αντιμετωπίζει επαρκώς τον κίνδυνο, τότε τα ασφάλιστρα είναι υψηλά. Αν σπαταταλά χρήματα δυσανάλογα πολλά, τότε η αυξημένη φορολογία πάλι καθιστά την διαβίωση και την επιχειρηματικότητα δύσκολη. Έτσι η κάθε κοινωνία θα επενδύει για την προστασία της ακριβώς όσα χρήματα είναι διαθετιμένη να δώσει σε κάθε κίνδυνο, και αυτά θα αντικατοπτρίζουν την ζημιά που είναι μπορεί να προκαλέσει.

Οι τυφώνες δεν πρόκειται να σταματήσουν να χτυπάνε ανθρώπινες πόλεις. Η μεγιστοποίηση της δυνατής προστασίας από αυτούς, χωρίς αυτό να βαίνει σε βάρος της προστασίας από άλλους κινδύνους ή αντιμετώπισης άλλων προβλημάτων, είναι μια πάρα πολύ δύσκολη προσπάθεια, στον οποίο οι κραυγές που ακούμε γύρω μας δεν έχουν τίποτα να προσφέρουν παρά μόνο εμπόδια.


* Βέβαια η αγορά έχει ατέλειες, οι οποίες προκύπτουν όπως απέδειξε ο R. Coase, όχι στις εξωτερικότητες (των οποίων η λύση ήταν η ενσωμάτωση με μορφή φόρου όπως πρότεινε ο A.C.Pigou στα Οικονομικά της Ευημερίας του) αλλά στα ανταλλακτικά κόστη των συναλλαγών. Το περίφημο θεώρημα το Coase μας λέει ότι: If transaction costs are zero then any initial definition of property rights leads to an efficient outcome. Η σημασία είναι ότι όσο περισσότερο το νομικό σύστημα καθορίζει έτσι τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα ώστε να μειώνονται τα πιθανά ανταλλακτικά κόστη, τόσο αποτελεσματικότερα λειτουργεί η αγορά. Παρά τις όποιες ατέλειές της, έχει πολύ λιγότερες από κάθε άλλο θεωρητικό ή εφαρμοσμένο μέχρι τώρα τρόπο ρύθμισης της οικονομικής δραστηριότητας. Σε κάποιο άλλο post θα μπούμε στο κόσμο του Coase.

Update (7/9/05, 23:22): Πάρα πολύ παρόμοιο είναι και το νόημα του "Παράδοξου του Καλού Σαμαρείτη" στο The Becker-Posner Blog (από το Reality Tape)