Ιδιοκτησιακά δικαιώματα, αγορά και ελευθερία.

Ανοίγω ένα νέο ποστ για να συνεχιστεί η συζήτηση που είχαμε στο ποστ για το Τί είναι Φιλελευθερισμός;, μια και αυτό έχει χαθεί στην δέυτερη σελίδα. Σε γενικές γραμμές, μια φιλελεύθερη κοινωνία αναγνωρίζει ως πρώτο και κύριο το δικαίωμα του ατόμου πάνω στον εαυτό του, την ζωή του και την περιουσία του. Η επίκληση του υπάρχοντος νομικού πλαισίου δεν είναι απόδειξη των αρχών μιας φιλελεύθερης κοινωνίας. Ένα νομικό πλαίσιο που ακολουθώντας αξιολογήσεις, διαχωρισμούς και ιεραρχήσεις, πχ απαγορεύει με βαριές ποινές την χρήση ναρκωτικών. Προστατεύει υποτίθεται την ανθρώπινη ζωή κτλ από τους κινδύνους των ναρκωτικών αλλά ταυτόχρονα καταπατά την ελευθερία του ατόμου. Και τελικά οι συνέπειες είναι γνωστές και τραγικές. Η υπεράσπιση των υφιστάμενων (κατά βάση συντηρητικών) αρχών, νομικών πλαισίων κτλ είναι μια σεβαστή θέση. Όχι όμως να προπαθούμε να τα ντύσουμε τον μανδύα του φιλελευθερισμού!

Η ιδιοκτησιακή κλίνη του Προκρούστη προκύπτει όχι όταν προστατεύεται η ατομική ιδιοκτησία, αλλά όταν δίνονται δικαιώματα πάνω της στο Προκρούστη, στην κοινωνία ή σε οποιοδήποτε άλλο έχει οποιεσδήποτε απαιτήσεις πάνω της. Δεν έχει διαφορά αν ο Προκρούστης κόβει μια τρίχα, ένα δάκτυλο ή μισό πόδι ή η κοινωνία απαιτεί μια γάζα, ένα ποσοστό ή όλη την ιδιοκτησία. Η εξουσία επί του σώματος του ξαπλωμένου είναι το πρόβλημα και ακριβώς ανάλογα προκύπτει η ιδιοκτησιακή δικτατορία. Όταν κάποιος άλλος μπορεί να επικαλείται δικούς του λόγους για να ασκεί εξουσία επί της ιδιοκτησίας του ατόμου. Το ότι αυτό γίνεται κατα κόρον στην κοινωνία μας δεν μας τιμάει καθόλου, δεν είναι παράδειγμα φιλελεύθερης ανοιχτής κοινωνίας αλλά μιας βαθύτατα καταπιεστικής, όπου όσοι έχουν την εξουσία να διαμορφώνουν νόμους, αποκτούν εξουσία επί του ατόμου και της περιουσίας του. Γι’αυτό υπάρχει το Σύνταγμα, για να προστατεύει θεωρητικά το άτομο από την ληστρική και καταπιεστική διάθεση της θεσμικής εξουσίας εναντίον του.

Σε μια φιλελεύθερη κοινωνία η ελευθερία δεν έχει κανένα θετικό προσδιορισμό. Η ελευθερία του ατόμου επί της ζωής του, σημαίνει ότι κανείς δεν έχει δικαίωμα να την πειράξει, όχι ότι όλοι έχουν την υποχρέωση να του την συντηρήσουν. Γι’αυτό σε μια φιλελεύθερη κοινωνία δεν θα αξιολογούνταν διαφορετικά η ίδια πράξη (πχ κλοπή) ανάλογα με το κίνητρο, αλλά μόνο με βάση την ίδια την πράξη. Άλλωστε είναι απαράδεκτο να λέμε ότι κάποιος δεν μπορεί να επιβιώσει παρά μόνο με την κλοπή, πόσο μάλλον να το δεχόμαστε νομικά. Αυτό προσβάλει τα εκατομμύρια των ανθρώπων που προσπαθούν και επιβιώνουν κάτω από δυσκολότατες συνθήκες χωρίς να καταφεύγουν στην εύκολη λύση να κλέψουν από τους κόπους του συνάνθρωπού τους.

Αυτό όμως το παράδειγμα είναι μια καλή αφορμή για να δούμε την ηθική κατάπτωση και αποσύνθεση που οδηγείται μια κοινωνία όταν συγχέει τις αξίες της και επιτρέπει εκπτώσεις από την απόλυτη διαφύλαξη της ατομικής ελευθερίας. Μια κοινωνία που δέχεται νομικά την κλοπή είναι μια κοινωνία που πορεύεται προς την εξαχρείωση και την σήψη. Οι κοινωνίες μας πλούτισαν, ευημέρησαν και μας επιτρέπουν να κοιτάμε αφ’υψηλού την έννοια της ατομικής ελευθερίας επειδή ακριβώς αυτή ήταν που μας οδήγησε μακριά από την πείνα και την εξαθλίωση. Αν επιτρέπουμε σε κάθε φτωχό μιας φτωχής κοινωνίας να κλέψει αντί να δουλέψει, τότε δεν πρόκειται ποτέ να βγει η κοινωνία αυτή από τον κύκλο της ανέχειας, αντίθετα θα βυθίζεται περισσότερο αφού θα διώξει όλους όσους τους πόρους των οποίων αρνείται να προστατέψει (επειδή τους αξιολογεί χαμηλότερα).

Έτσι η κοινωνία δυστυχώς γίνεται ζούγκλα, όταν οι θεσμοί της δεν είναι προσανατολισμένοι στην υπεράσπιση της ατομικής ελευθερίας και των δύο πυλώνων της, της περιουσίας και της ελεύθερης αγοράς. Όταν θεσμοθετούνται και επιβάλλονται με νόμο σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων που δεν προκύπτουν μέσα από αμοιβαία συναίνεση η κοινωνία οδηγείται στην ζούγκλα της αυθαιρεσίας. Μιας αυθαιρεσίας που καμία αρχή αναλογικότητας και κανένα δικαστικό όργανο δεν μπορεί να απαλείψει. Καμία ηθική αρχή δεν μπορεί να επιβληθεί από πάνω σε κάθε μέλος της κοινωνίας, πολύ περισσότερο μέσω ενός νομικού καταγκασμού. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε για να προστατέψουμε την κοινωνία μας είναι να επιβάλλουμε ότι τα όρια της προσωπικής ηθικής δεν ξεπερνούν τα όρια των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Νοθεύοντας τον μόνο πραγματικά αποτελεσματικό θεσμό που μπορεί να προστατέψει την ατομική ελευθερία, την ελεύθερη αγορά, οδηγούμαστε σε μια άθλια κοινωνία ηθικής σήψης και οικονομικής παρακμής

Η συζήτηση για την ελεύθερη αγορά, δηλαδή τις ελεύθερες συναλλαγές αμοιβαίας συναίνεσης που στο σύνολό τους συγκροτούν αυτό που εννοούμε ελεύθερη αγορά, δεν είναι καθόλου άσχετη με το ζήτημα. Διότι αυτή στηρίζεται στην απόλυτη προστασία της ατομικής ιδικοτησίας και της αυτοδιάθεσης του ανθρώπου. Νοθεύοντας την ατομική ελευθερία, περιορίζοντας τα δικαιώματα του ανθρώπου επί της περιουσίας τους και επιβάλλοντας ηθικές αρχές ξένες καταστρέφουμε αυτό τον μοναδικό θεσμό που μπορεί να αξιοποιήσει την ανθρώπινη φαντασία, ενεργητικότητα, εφευρετικότητα και καινοτομία για να γεννήσει πλούτο και ευημερία, και όχι μόνο. Η ελεύθερη αγορά προσφέρει το σημαντικότερο εργαλείο ρύθμισης των σχέσεων μεταξύ των μελών της κοινωνίας δίχως να καταπατά καμία από τις ελευθερίες τους (που οριοθετούνται και προσττεύονται από τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα).

Ο μηχανισμός που προκρίνει η ανοιχτή κοινωνία για την διευθέτηση των κοινωνικών σχέσεων και των διάφορων «συγκρούσεων ελευθεριών» είναι η επέκταση των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων, ο περιορισμός όχι μόνο του μεγέθους αλλά και της ισχύος του κράτους και η ανοιχτή αγορά. Η κρατική παρέμβαση περιορίζεται στην διασφάλιση ενός ελεύθερου πεδίου δημιουργίας και προόδου για το άτομο, όχι την επιβολή νομοθετικών ρυθμίσεων για την εξισορρόπηση (με ποιού τα αυθαίρετα κριτήρια καθορίζεται η οποιαδήποτε ισορροπία;) των αντίθετων συμφερόντων.

Ο ρόλος του κράτος σε μια φιλελεύθερη κοινωνία είναι να προστατεύει τα ατομικά δικαιώματα των μελών της και συμφωνώ ότι η εξουσία αυτή κρύβει λιγότερους κινδύνους όταν ασκείται από μια δημοκρατική κρατική εξουσία. Αυτό που οφείλει να προστατεύει ένα κράτος σε μια φιλελεύθερη κοινωνία είναι οι πυλώνες της ατομικής ελευθερίας, την ιδιοκτησιακά δικαιώματα και την ανοιχτή αγορά. Προστατεύοντας αυτούς τους θεσμούς από κάθε επιβουλή, μπορεί να προστατέψει αποτελεματικά την ελευθερία του ατόμου (επί της ζωής του, της τιμής του, των καρπών του μόχθου του, των ηθικών του επιλογών κτλ). Ο μόνος τρόπος να αποφύγουμε ένα επεκτατικό, συγκεντρωτικό, καταπιεστικό, γραφειοκρατικό κράτος, που τελικά στο όνομα όλων όσως σχεδιάστηκε να προστατέψει, καταλήγει στα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα, είναι να μην έχει εξουσίες να κάνει «αξιολογήσεις», «συσχετισμούς», να εφαρμόζει «αναλογικότητες» κτλ. Το φιλελεύθερο κράτος είναι, στην μέγιστη αποδεκτή εξάπλωσή του, το κράτος νυχτοφύλακας.

Το πώς λειτουργεί σήμερα το κράτος είναι απαράδεκτος σε μεγάλο βαθμό. Όχι μόνο γιατί έχει ένα μεγάλο άχρηστο γραφειοκρατικό μηχανισμό, αλλά γιατί γίνεται όργανο ώστε κάποιες ομάδες πίεσης να καταπατούν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες των συμπολιτών τους. Ο στόχος του φιλελεύθερου κράτος δεν είναι η προστασία καμίας ομάδας ατόμων, μεγάλης ή μικρής. Είναι η ισότιμη προστασία των στοιχειωδών ατομικών δικαιωμάτων του κάθε ατόμου χωριστά. Και αυτός ο στόχος είναι εφικτός μόνο με την απόλυτη προστασία των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Κάθε νόθευσή τους οδηγεί αναπόφευκτα στην επιβολή κάποιων ατόμων επί των συμπολιτών τους.

Η δικαιολόγηση της παρεμβατικότητας του κράτους στα ατομικά δικαιώματα έρχεται με την επίκληση υποτιθέμενων αξιών, αρχών, κοινωνικών λειτουργικοτήτων κτλ της κοινωνίας. Όμως, για ένα φιλελεύθερο τουλάχιστον, η κοινωνία δεν είναι παρά το σύνολο ξεχωριστών ανεξάρτητων ατόμων που δεν μπορούν να ομαδοποιούνται γενικά και αυθαίρετα. Η επιβολή της ηθικής κάποιων μελών (όσο αναλλοίωτη να μείνει από την διάθλασή της μέχρι την κεντρική εξουσία), όσο πολλών και να είναι, οδηγεί στην καταπίεση κάποιων άλλων μερών. Όσο το κράτος γίνεται όχημα για επιβολή κάποιων μελών της κοινωνίας σε βάρος κάποιων άλλων, η ηθική του κράτους θα αλλάζει ώστε να αντανακλά κάθε φορά τους συσχετισμούς δύναμης των διαφόρων μηχανισμών πίεσης. Όμως πάντα θα είναι σε βάρος των ατομικών ελευθεριών. Η φιλελεύθερη κοινωνία του σεβασμού των ατομικών δικαιωμάτων πετυχαίνει την ελάχιστη δυνατή καταπίεση διότι επιτρέπει το άτομο να λειτουργεί αυτόνομα, με βάση την προσωπική του ιδεολογική και ηθική συγκρότηση, με μόνο φραγμό τα όρια της ιδιοκτησίας του.

Έτσι σύγκρουση ελευθεριών έχουμε μόνο στις περιπτώσεις σύγκρουσης περιουσιακών δικαιωμάτων. Και αντικειμενική και ορθολογική επίλυση αυτών των διααφορών είναι ασύγκριτά πιο ρεαλιστική και εφαρμόσιμη παρά η αξιολόγηση οποιωνδήποτε άλλων «δικαιωμάτων» με τη χρήση οποιουδήποτε άλλου κριτηρίου. Και θα επαναλάβω ότι σε μια φιλελεύθερη κοινωνία η ελευθερία δεν έχει κανένα θετικό προσδιορισμό.

Το πώς οι οποιεσδήποτε ανθρωπιστικές αξίες, όταν μπαίνουν πάνω από την ατομική ελευθερία, οδηγούν στην δικτατορία έχει περιγραφεί όχι μόνο θεωρητικά αλλά και ιστορικά. Τα θύματα του Ροβεσπιέρου, του Χίτλερ, του Στάλιν, του Μάο αν μπορούσαν να μιλήσουν (πια) θα εξηγούσαν αναλυτικά πώς στο όνομα ανθρωπιστικών αρχών άνοιξαν οι ασκοί του Αιόλου όταν καταργήθηκε η ασφαλιστική δικλείδα της ατομικής ελευθερίας. Η ιδιοκτησία και η ελεύθερη αγορά σήμερα δεν είναι η μόνες ασπίδες της κοινωνίας απέναντι στον ολοκληρωτισμό, είναι όμως αναντικατάστατες.

Επίσης, την ατομική ελευθερία σε μια φιλελεύθερη κοινωνία την έχουμε ορίσει αυστηρά στα πλαίσια στης ατομικής ιδιοκτησίας. Η ατομική ελευθερία δεν περιορίζεται από το κόκκινο φανάρι από τη στιγμή που ο δρόμος δεν είναι ιδιωτικός! Η ιδιοκτησία ενός αυτοκινήτου επιτρέπει την κατοχή του και τη χρήση του, όμως από την στιγμή που βγει από το γκαράζ (το όριο της ατομικής ιδιοκτησίας) υπόκειται σε κανόνες που έχει ορίσει ο ιδιοκτήτης του δρόμου (δήμος, ΥΠΕΧΩΔΕ, οποιοσδήποτε άλλος). Αν δεν δέχεται τον ΚΟΚ και την δικαιοδοσία του τροχονόμου τότε μπορεί να το κρατήσει στο γκαράζ του. Ο κάθε χρήστης αυτοκινήτου ελεύθερα αποφασίζει αν το κόστος του συμβιβασμού με τους κώδικες κυκλοφορίας είναι μικρότερο από το όφελος που προκύπτει από την χρήση του δρόμου. Πρόκειται για μια συναλλαγή αμοιβαίας συναίνεσης.

Η φιλελεύθερη θεώρηση βλέπει την κοινωνία ακριβώς ως ένα άθροισμα ατόμων, με μόνη αρχή ότι οι αρχές, οι αξίες ή τα συμφέροντα κανενός δεν έχουν προτεραιότητα επί κανενός άλλου. Αυτό είναι πραγματικό νόημα της «ποιοτικής ισοπέδωσης» που κρύβει η υπεράσπιση της ατομικής ιδιοκτησίας και της προσωπικής ελευθερίας. Η ισότιμη αντιμετώπιση κάθε ανθρώπου, πράγμα που καταργείται όταν οποιοδήποτε άλλο, αναγκαστικά υποκειμενικό, κριτήριο αποκτά ισχύ επί της ιδιοκτησίας. Πχ, η αναλογική στάθμιση συγκρουόμενων «ελευθεριών» εκ των προτέρων καταργεί την ισότιμη αντιμετώπιση των ατόμων που «συγκρούονται» αφού αναγνωρίζει ότι το ένα από τα δύο έχει δικαιώματα επί της περιουσίας του δεύτερου (αλλιώς θα είχαμε συμφωνία αμοιβαίας συναίνεσης και συνεπώς καμίας ανάγκη για στάθμιση), έχει ενδιαφέρον ως συλλογιστική, δεν είναι όμως φιλελεύθερη.

Τα προβλήματα ξεκινούν όχι μόνο όταν κάποιοι καταπατούν την ιδιωτική ιδιοκτησία αλλά και όταν καταπατούν την δημόσιο. Και η υπεράσπιση της κοινής ιδιοκτησίας από την ιδιοποίηση της χρήσης της (the tragedy of the commons) είναι αδύνατη όσο ο μηχανισμός που υποτίθεται ότι την προστατεύει, το κράτος, είναι και ο κύριος μηχανισμός παραβιάσεών της. Όσο δημοκρατικά και αν λειτουργεί μια πολιτεία, δεν παύει σε κάθε της απόφαση να θίγει ανθρώπους που έχουν αντίθετα συμφέροντα, απόψεις, αρχές. Εξασφαλίζεται πολύ μεγαλύτερη δημοκρατικότητα, όσο περιορίζεται το πεδίο και το εύρος το οποίο διαχειρίζεται συλλογικά. Όσο περισσότερο το άτομο είναι κύριο της ζωής του και όσο λιγότερο αναγκάζεται να αποδέχεται αποφάσεις και αξίες άλλων ατόμων.