Όταν οι μεταρρυθμίσεις είναι πραγματικά φιλελεύθερες

Σήμερα θα μας πάρουν πάλι τα αυτιά οι κραυγές του ΚΚΕ, των Πολυζωγοπουλαίων και των υπόλοιπων ιδεολογικών φορέων του καταστροφικού κρατισμού που έχει καθηλώσει τη χώρα μας στην υπανάπτυξη. Ενώ ακούμε τόσες φωνές, γίνονται τόσοι "αγώνες", πότε ακούσαμε τελευταία φορά από όλους αυτούς ρεαλιστικές, εφαρμόσιμες προτάσεις αντί για ευχολόγια, τσιτάτα, συνθήματα, συναισθηματισμούς και παραλογισμούς; Βέβαια η παραγωγή θετικής πολιτικής είναι πολύ πιο δύσκολη από την συνηθισμένη στείρα άρνηση. Πηγαίνοντας κόντρα στο ρεύμα του λαϊκισμού, ας δούμε λίγο ένα παράδειγμα πραγματικά φιλελεύθερων μεταρρυθμιστικών μέτρων στην Νέα Ζηλανδία, που εφαρμόστηκαν (και τελικά πέτυχαν) στην πράξη και όχι στην φαντασία:

Πριν τις μεταρρυθμίσεις

Ποιά ήταν η κατάσταση της κοινωνίας της Νέας Ζηλανδίας πριν τις μεταρρυθμίσεις;

Η Νέα Ζηλανδία των αρχών της δεκαετίας του 80 αποτελούσε παράδειγμα προς αποφυγή, καθώς είχαν προηγηθεί δεκαετίες υψηλού πληθωρισμού, χαμηλής ανάπτυξης και διογκωμένης ανεργίας. Ταυτόχρονα, η έκταση του δημοσίου τομέα (άνω του 45% του ΑΕΠ) αλλά κυρίως η παρεμβατικότητα του κράτους είχαν δημιουργήσει μια ευρύτερη νοοτροπία απάθειας και έλλειψης πρωτοβουλίας. Οι κανόνες που έθεταν οι γραφειοκράτες δυνάστευαν κάθε όψη της ζωής των Νεοζηλανδών. Χρειαζόταν ειδική έγκριση από τις νομισματικές αρχές για να εγγραφεί κανείς συνδρομητής σε ένα ξένο περιοδικό, συνταγή γιατρού για να αγοράσει μαργαρίνη, ενώ υπήρχαν διαθέσιμοι στην αγορά δύο μόνο τύποι ψυγείων οι οποίοι κατασκευάζονταν με βάση τις ίδιες προδιαγραφές από το ίδιο εργοστάσιο.

Η απάθεια που κυριαρχούσε ήταν εκπληκτική, ειδικά στον δημόσιο τομέα. Είναι γνωστή η ιστορία ενός επιχειρηματία ο οποίος έχασε ένα τρακτέρ που μετέφεραν οι κρατικοί νεοζηλανδικοί σιδηρόδρομοι και μετά από μια εβδομάδα ταλαιπωρίας από τους γραφειοκράτες, απελπισμένος ο επιχειρηματίας αποφάσισε να ψάξει να το βρεί μόνος του, για να το ανακαλύψει τελικά μαζί με άλλα έξι βαγόνια που είχαν επίσης χάσει οι σιδηρόδρομοι!

Σε μια τέτοια κοινωνία οι αντιστάσεις στην αλλαγή αλλά και οι ευκαιρίες από την εφαρμογή μιας πολιτικής μεταρρυθμίσεων, ήταν πολύ σημαντικές. Ας δούμε ποιές ήταν -περιληπτικά εκ των πραγμάτων- οι σημαντικότερες πτυχές των μεταρρυθμίσεων:

Απελευθέρωση αγορών

Η απελευθέρωση αγορών ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένη και σε όλα τα επίπεδα. Απελευθερώθηκε το διεθνές εμπόριο και καταργήθηκαν οι έλεγχοι σε μισθούς και τιμές. Απελευθερώθηκαν οι αγορές χρήματος, ενώ στον τραπεζικό τομέα οι έλεγχοι και οι γραφειοκρατικοί κανόνες αντικαταστάθηκαν από την υποχρέωση της πλήρους διαφάνειας και της δημοσιοποίησης στοιχείων από τις τράπεζες. Επίσης προχώρησε σε μεγάλο βάθος η απελευθέρωση της αγοράς εργασίας, όπου τα συμβόλαια μεταξύ εργοδοτών και εργαζομένων έγιναν ανάλογα με τα άλλα εμπορικά συμβόλαια, ενώ παράλληλα προσφέρθηκε στους εργαζομένους η ελευθερία επιλογής του φορέα που θα τους εκπροσωπεί στις συλλογικές διαπραγματεύσεις.

Φορολογία

Μειώθηκαν δραματικά οι φορολογικοί συντελεστές του φόρου εισοδήματος. Σήμερα υπάρχουν ουσιαστικά τρείς συντελεστές 15%, 28% και 33% ο ανώτατος, ο οποίος ήταν πριν την έναρξη των μεταρρυθμίσεων 66%. Ταυτόχρονα, διευρύνθηκε σημαντικά η φορολογική βάση, ενώ ο φόρος προστιθέμενης αξίας περιορίστηκε στο 12,5%.

Κοινωνικό κράτος

Καταργήθηκαν οι επιδοτήσεις στην παραγωγή, τόσο στη βιομηχανία, όσο και στον αγροτικό τομέα.

Στην υγεία η μεταρρύθμιση στηρίχθηκε στον διαχωρισμό των φορέων που αγοράζουν υπηρεσίες υγείας από τους φορείς που παρέχουν υπηρεσίες υγείας, και όλοι -κρατικοί και ιδιωτικοί- αντιμετωπίζονται ισότιμα και ανταγωνίζονται μεταξύ τους.

Στην κοινωνική πρόνοια οι επιδοτήσεις παρέμειναν σημαντικές, πήραν όμως τη μορφή άμεσων χρηματικών ενισχύσεων έτσι ώστε οι φτωχότεροι πολίτες που λαμβάνουν ενισχύσεις να αποφασίζουν οι ίδιοι για τις ανάγκες τους.

Στην παιδεία η διοίκηση των σχολείων -εκτός του προϋπολογισμού μισθών- ανατέθηκε σε διοικητικά συμβούλια ανά σχολείο, ενώ στην τριτοβάθμια εκπαίδευση εισήχθησαν δίδακτρα και φοιτητικά δάνεια (εγγυημένα από την κυβέρνηση) τα οποία καλύπτουν και τα έξοδα διαβίωσης των φοιτητών και επιστρέφονται σταδιακά αργότερα, αφού τελειώσουν τις σπουδές τους μέσω της φορολογικής τους δήλωσης.

Δημόσιος τομέας

Στη Νέα Ζηλανδία μετά το 1987 έγιναν 27 ιδιωτικοποιήσεις οι οποίες απέφεραν 13 δισ. νεοζηλανδικά δολλάρια. Σ' αυτές περιλαμβάνονται η Air New Zealand και ο Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών της Νέας Ζηλανδίας. Μετά την ιδιωτικοποίηση που έγινε το 1990, οι τηλεπικοινωνίες της Νέας Ζηλανδίας μείωσαν τις πραγματικές τιμές τους κατά 25% και έχουν σήμερα τον δεύτερο υψηλότερο βαθμό ψηφιακοποίησης του δικτύου τους στον κόσμο (98,8%), με την ανάλογη βέβαια μοναδική ποιότητα στην παροχή υπηρεσιών.

Στον στενότερο δημόσιο τομέα εφαρμόσθηκε ένα νέο λογιστικό σύστημα, βασισμένο στις Γενικά Αποδεκτές Αρχές της Λογιστικής (GAAP), το οποίο στηρίζεται όχι μόνο στις τρέχουσες δαπάνες και έξοδα, αλλά και στον υπολογισμό των μελλοντικών υποχρεώσεων οι οποίες αναλαμβάνονται από το κράτος, περιλαμβανομένων και των υποχρεώσεων που δημιουργεί το ασφαλιστικό σύστημα (μελλοντικές συντάξεις).

Επίσης τα υπουργεία απέκτησαν πλήρη αυτονομία στη διαχείρισή τους, διοικούμενα από Γενικούς Διευθυντές με συμβόλαια, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να προσλαμβάνουν, να αμείβουν, να προάγουν και να απολύουν το προσωπικό του οποίου προϊστανται. Οι υπουργοί υπογράφουν σε ετήσια βάση συμβόλαια με τους Γενικούς Διευθυντές με βάση συγκεκριμένους στόχους τους οποίους καλείται να εκπληρώσει κάθε κυβερνητική υπηρεσία.

Το πιο γνωστό από αυτά τα "συμβόλαια" και το πρότυπο για όλα τα υπόλοιπα ήταν αυτό που προβλέπεται για την Τράπεζα της Νέας Ζηλανδίας και το οποίο υπογράφει προσωπικά ο Διοικητής της, αναλαμβάνοντας να τηρήσει ορισμένους νομισματικούς στόχους. Πρακτική που επέτρεψε στη Νέα Ζηλανδία να αντιμετωπίσει σε χρόνο ρεκόρ το πρόβλημα του πληθωρισμού.

Τα αποτελέσματα

Οι μεταρρυθμίσεις στη Νέα Ζηλανδία, τις οποίες περιληπτικά καταγράψαμε, είχαν συγκεκριμένα και απτά αποτελέσματα. Σύμφωνα με στοιχεία που δημοσίευσε πρόσφατα ο Economist, η Νέα Ζηλανδία είναι τρίτη στον κόσμο από απόψεως οικονομικής ελευθερίας.

Παρουσιάζει σταθερή ανάπτυξη (πάνω από 3%-4% το χρόνο), με πληθωρισμό μόλις 2%. Η φορολογία έχει περιορισθεί, το δημόσιο χρέος επίσης (από 52% του ΑΕΠ το 92, στο 33% σήμερα), ενώ οι θέσεις εργασίας αυξάνονται σταθερά με ρυθμό 3% ετησίως και η ανεργία πέφτει.

Επίσης έχει αυξηθεί και η φορολογική δικαιοσύνη, με το μερίδιο των μισθωτών στον φόρο εισοδήματος να περιορίζεται από 64% το 83-84, στο 40% το 93-94. Ολα αυτά με διατήρηση ή μικρή αύξηση του μεριδίου του ΑΕΠ που αφιερώνεται στις κοινωνικές δαπάνες, το οποίο ήταν ήδη αρκετό υψηλό όταν άρχισαν οι μεταρρυθμίσεις.

Γιατί πέτυχαν οι μεταρρυθμίσεις;

Ως προς το πολιτικό -και πιο σημαντικό- μέρος του προγράμματος, δηλαδή την "πολιτική οικονομία των μεταρρυθμίσεων", οι αλλαγές βασίστηκαν σε δύο αρχές, όπως διατυπώθηκαν από τον πρωτοπόρο των μεταρρυθμίσεων και ηγέτη των Εργατικών Sir Roger Douglas.

Αρχή πρώτη: Απόλυτη διαφάνεια και έγκαιρη ιδεολογική αποσαφήνιση

Οι μεταρρυθμίσεις ανά τομέα περιγράφονταν αναλυτικά με τη δημοσίευση ενός "κειμένου Δράσης". Η εφαρμογή ακολουθούσε πιστά αυτά που η "Δράση" περιείχε. Με αυτόν τον τρόπο, δηλωνόταν από την αρχή και με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο πως η μεταρρύθμιση ήταν προϊόν κάποιων σταθερών, μη αμφισβητήσιμων, ιδεολογικών αρχών, οι οποίες δεν θα παραβιάζονταν χάριν κάποιων σκοπιμοτήτων. Οι αλλαγές αποκτούσαν από την έναρξή τους ισχυρά ιδεολογικά θεμέλια, τα οποία δεν χρησιμοποιήθηκαν μόνο για να "περάσουν" στην κοινή γνώμη αλλά κυρίως για να διαμορφώσουν την ουσία των αλλαγών. Για παράδειγμα, στον τομέα των ιδιωτικοποιήσεων, είχε δηλωθεί πως αυτές γίνονται κυρίως για την κατάργηση των όποιων μονοπωλίων. Ετσι, καμμία κρατική μονοπωλιακή επιχείρηση δεν ιδιωτικοποιήθηκε πριν αρθεί το μονοπώλιό της και εισαχθεί ο ανταγωνισμός.

Ιδεολογικές αρχές και εφαρμογή ήταν στενά συνδεδεμένες σε όλη την πορεία των μεταρρυθμίσεων, ενισχύοντας έτσι τον δυναμισμό αλλά και την ποιότητα των αλλαγών. Ολα δε λειτουργούσαν με απόλυτη διαφάνεια, από την δημοσίευση της κάθε "Δράσης" εως και την τελική εφαρμογή. Η διαφάνεια ήταν ο πιο δύσκολος αλλά και ο πιο πετυχημένος τρόπος για να κερδηθεί η εμπιστοσύνη της κοινής γνώμης. Το παράδειγμα της Νέας Ζηλανδίας έδειξε πως δεν αξίζει να αποκρύπτεται από τον πολίτη κάποιο μέτρο το οποίο, άν και θα έχει κόστος στην αρχή, μακροπρόθεσμα θα αποβεί υπέρ του.

Αρχή δεύτερη: Το πολιτικό και κοινωνικό consensus κερδίζεται μόνο με την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων

Στη Νέα Ζηλανδία ήταν ευρέως διαδεδομένη η πεποίθηση πως για να ξεκινήσει μια μεταρρυθμιστική προσπάθεια είναι ανάγκη να κερδηθεί πρώτα η συμφωνία των πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων. Οπως επεσήμανε όμως ο Sir R. Douglas, το consensus πριν τις αλλαγές επιβαρύνει την ποιότητα και τον δυναμισμό τους με συνέπεια να διακυβεύεται το τελικό αποτέλεσμα. Αντίθετα, αν μια μεταρρύθμιση ξεκινήσει με όλο τον δυναμισμό της -και με σοβαρή, βέβαια, προετοιμασία- το consensus θα έρθει σταδιακά μαζί με τα θετικά αποτελέσματα. Οπως χαρακτηριστικά είπε ο Douglas: "οι αλλαγές πρέπει να γίνονται με άλματα μέχρι τέλους". Η ποιότητα δε του νέου consensus των πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων θα είναι τέτοια που θα συμβάλλει στη θετική επανατροφοδότηση των αλλαγών.

Η ιστορία δικαίωσε τον Douglas. Ο ίδιος ως ηγέτης του Εργατικού κόμματος διαδέχθηκε στην κυβέρνηση το Εθνικό κόμμα (το οποίο επιχείρησε χωρίς επιτυχία μια αδύναμη προσπάθεια μεταρρυθμίσεων). Ο Douglas εφάρμοσε άμεσα ένα δυναμικό πρόγραμμα φιλελευθεροποίησης, κερδίζοντας σιγά-σιγά την κοινωνική συναίνεση. Επανεξελέγη το 1987 με μεγάλη πλειοψηφία. Η βούλησή του να εφαρμόσει τις αλλαγές και στην αγορά εργασίας και η εσωκομματική αντίδραση, τον οδήγησαν σε παραίτηση ένα χρόνο μετά. Στις επόμενες εκλογές κέρδισε το Εθνικό κόμμα το οποίο συνέχισε με πρόσθετο δυναμισμό τις μεταρρυθμίσεις. Η δυναμική της "λογικής Douglas" προώθησε το τραίνο των αλλαγών έστω και άν ο ίδιος ήταν πλέον "εκτός τραίνου".

Ο Douglas διέλυσε και έναν ακόμα μύθο: αυτόν της θεωρίας του πολιτικού κόστους που υπαγόρευε μια βραδεία, σταδιακή φιλελευθεροποίηση για την ελαχιστοποίηση των αντιδράσεων. Η άποψη του Douglas ήταν ριζικά αντίθετη: πίστευε στο big bang, δηλαδή στην γρήγορη, σαρωτική μεταρρύθμιση. Και αυτό για τους εξής λόγους:

-> Το κόστος των αλλαγών σε έναν τομέα γρήγορα αντισταθμίζεται από τα οφέλη των αλλαγών σε άλλους τομείς.

-> Η ταχεία μεταρρύθμιση δίνει την πρωτοβουλία των κινήσεων στην κυβέρνηση και αποδιοργανώνει τις "ομάδες συμφερόντων". Ενας στόχος που κινείται γρήγορα είναι δύσκολο να χτυπηθεί.

-> Η εκτεταμένη μεταρρύθμιση μοιράζει σε πολλούς και ισομερώς βάρη και οφέλη, βοηθώντας στην αποδοχή της.


Τα αποτελέσματα της θεωρίας του "big bang" ήταν εντυπωσιακά. Οι αγρότες, οι οποίοι είδαν στα πλαίσια της μεταρρύθμισης να μειώνονται δραστικά οι επιδοτήσεις τους, απαιτούσαν στη συνέχεια "περισσότερη μεταρρύθμιση" ώστε να μειωθούν οι φορολογικοί συντελεστές. Αγρότες και βιομήχανοι που είδαν τα προστατευτικά τείχη -δασμολογικά και άλλα- να πέφτουν, ζητούσαν μείωση των κρατικών εξόδων ώστε να μειωθούν τα επιτόκια. Οι κοινωνικές ομάδες, η μία μετά την άλλη, εντάσσονταν δια της μεταρρύθμισης στο "μπλοκ των δυνάμεων των αλλαγών".

Το μεταρρυθμιστικό μοντέλο της Νέας Ζηλανδίας είναι εξαιρετικά χρήσιμο καθώς παρέχει ένα μέτρο σύγκρισης για την ποιότητα κάθε άλλης μεταρρυθμιστικής προσπάθειας. Στη Νέα Ζηλανδία οι αλλαγές πήραν ευρεία έκταση, άγγιξαν σχεδόν κάθε τομέα του δημοσίου βίου και δεν περιορίστηκαν μόνο σε ορισμένες ιδιωτικοποιήσεις κρατικών επιχειρήσεων. Ετσι, η φιλελευθεροποίηση πήρε χαρακτήρα πραγματικής επανάστασης.

Και αν κάποιο δίδαγμα προκύπτει για όσους φιλοδοξούν να προχωρήσουν σε μεταρρυθμίσεις, είναι ότι για την υλοποίηση μιας τέτοιας προσπάθειας δεν τίθεται θέμα για το ποιά κατεύθυνση και ποιά έκταση θα πάρει. Τίθεται όμως θέμα χρόνου και αποφασιστικότητας. Η νέα διεθνής πραγματικότητα δεν επιτρέπει πλέον αργοπορία και δεν συγχωρεί αμφιταλαντεύσεις.

To κείμενο είναι από άρθρο στο περιοδικό E21

Αλλά είπαμε: ο νεοφιλελευθερισμός απειλεί ..το μέλλον! Το μέλλον των βολεμένων κρατικοδίαιτων συνδικαλιστών, των προνομιούχων δημοσίων υπαλλήλλων, των διαπλεκόμενων εργολάβων και των προμηθευτών του δημοσίου, των διεφθαρμένων κρατικών μηχανισμών, της εξουσίας του κάθε παράσιτου επί του Έλληνα πολίτη.